Χριστόψωμα και γουρουνοχαρές στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι

Το Χριστόψωμο και τα “ευλογημένα σφάγια” είναι αναπόσπαστες παραδόσεις του εορτασμού των Χριστουγέννων που κρατούνται αιώνες τώρα, συνδυάζοντας την πίστη με τις ανθρώπινες καθημερινές ανάγκες. Το ευλογημένο ψωμί του είναι άλλωστε το σύμβολο που θα στηρίξει το νοικοκυριό και την οικογένεια όλο τον χρόνο και για αυτό έχει την δική του ξεχωριστή θέση στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.

Αν και ο διάκοσμος ποικίλει από περιοχή σε περιοχή, καθώς αναδεικνύει τα τοπικά στοιχεία, κοινός είναι παντού ο σταυρός από ζύμη πάνω στο Χριστόψωμο. Κοινός είναι και ο τελετουργικός τρόπος της κοπής του, την παραμονή ή ανήμερα των Χριστουγέννων, με τον οικοδεσπότη να “ψωμίζει τον άρτο” στα μέλη της οικογένειας και τους καλεσμένους.

Το “ψωμί του Χριστού” ζυμώνεται την παραμονή των Χριστουγέννων με ιδιαίτερη ευλάβεια και η κοπή του στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι συνοδεύεται με εκδηλώσει που ποικίλλουν από περιοχή σε περιοχή. Στην Κρήτη το Χριστόψωμο παρασκευάζεται με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή. Οι νοικοκυρές χρησιμοποιούν ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα, γαρίφαλα.

Όταν πλάσουν το ζυμάρι, χωρίζουν την ζύμη και με το ένα κομμάτι της φτιάχνουν μια κουλούρα, ενώ με το υπόλοιπο ένα σταυρό με λωρίδες, τον οποίο τοποθετούν πάνω στο ψωμί. Στο κέντρο της κουλούρας βάζουν ένα άσπαστο καρύδι και στην υπόλοιπη επιφάνειά της σχεδιάζουν σχήματα, όπως λουλούδια, καρποί, πουλιά και φύλλα.

Στην Μάνη, η κάθε οικογένεια φουρνίζει στον φούρνο του σπιτιού τα Χριστόψωμά της, τα οποία έχει παρασκευάσει η νοικοκυρά και τα έχει στολίσει με και ποικίλα σχέδια. Το ίδιο γίνεται και στην Σπάρτη, όπου το Χριστόψωμο πλάθεται σε σχήμα σταυρού, ενώ τα υπόλοιπα ψωμιά που φουρνίζει η οικογένεια για τις γιορτές διακοσμούνται με ψίχα από καρύδια και αμύγδαλα.

Στην Κεφαλλονιά όλη η οικογένεια συγκεντρώνεται στο σπίτι του πιο ηλικιωμένου μέλους της. Εκεί τοποθετούν στο πάτωμα τρία δαυλιά σε σχήμα χιαστί και πάνω τους αφήνουν την “κουλούρα”. Όλοι οι παριστάμενοι κάνουν έναν κύκλο γύρω, ακουμπώντας ο καθένας με το δεξί χέρι του την κουλούρα. Ο νοικοκύρης ψάλλει το «Η γέννησίς σου Χριστέ…», ρίχνει λάδι στα δαυλιά, τους βάζει φωτιά και μετά κόβει την κουλούρα, τη οποία μοιράζει για το δείπνο.

Με την τέχνη των Σαρακατσαναίων

Ξεχωριστά σε διάκοσμο είναι τα Χριστόψωμα που φτιάχνουν οι Σαρακατσαναίοι τσοπάνηδες για να τιμήσουν αυτήν την ξεχωριστή ημέρα. Οι Σαρακατσαναίοι φτιάχνουν δύο χριστόψωμα, από τα οποία το πιο περίτεχνο είναι εκείνο που φτιάχνουν για τον Χριστό. Πάνω σε αυτό  σκαλίζουν έναν μεγάλο σταυρό-φεγγάρι με πέντε λουλούδια.

Το δεύτερο, η λεγόμενη τρανή Χριστοκουλούρα, την οποία φτιάχνουν για τα πρόβατα, από τα οποία εξασφαλίζουν την διαβίωσή τους. Πάνω στην Χριστοκουλούρα οι Σαρακατσάνοι παριστάνουν με σχήματα από ζύμη όλη την ζωή της στάνης, που είναι και η δική τους ζωή. Με ιδιαίτερο τρόπο παρασκευάζεται και η κουλούρα της Ζακύνθου, στην οποία τοποθετείται και το “ηύρεμα”, ένα χρυσό η ασημένιο νόμισμα.

Οι γουρουνοχαρές

Στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας και ιδιαίτερα στην Βόρεια το παραδοσιακό χριστουγεννιάτικο τραπέζι είναι συνδεδεμένο με το χοιρινό κρέας. Στα Γρεβενά, αλλά και σε άλλες περιοχές της Μακεδονία και της Θράκης, η γουρουνοσφαγή είχε έναν τελετουργικό χαρακτήρα, που παραπέμπει στα “ιερά σφάγια” των αρχαίων. Παραλλήλως όμως αποτελούσε και την απόδειξη μιας ιδιαίτερης μορφής συνεργατισμού.

Σε εποχές που η πρόσβαση στην κατανάλωση πρωτεΐνης δεν ήταν τόσο εύκολη όσο σήμερα, η προετοιμασία για την γουρουνοχαρά άρχιζε από τα μέσα του καλοκαιριού με την εκτροφή του οικόσιτου γουρουνιού που θα σφαζόταν τα Χριστούγεννα. Η έλλειψη όμως τρόπων για την συντήρηση του κρέατος, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι για να σφαχτεί ένα μεγάλο γουρούνι χρειάζονται πέντε με έξι άνδρες, οδηγούσε σε έναν ιδιαίτερο συνεταιρισμό.

Συνήθως τρεις ή τέσσερις οικογένειες όριζαν με την σειρά πότε θα σφάξει η κάθε μία το δικό της οικόσιτο γουρούνι, το οποίο έτρωγαν όλοι μαζί, προκειμένου όλο το κρέας να καταναλωθεί και να μην στερηθεί κανένας σε όλη την διάρκεια του Δωδεκαημέρου. Η προετοιμασία για το σφάξιμο του γουρουνιού γινόταν έτσι μια ιεροτελεστία, την παραμονή των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, η οποία συνοδεύονταν πάντοτε από γλέντι και χαρά.