H παρηγορία της συνωμοσιολογίας και το δηλητήριο της ανασφάλειας

Οι θεωρίες συνωμοσίας ανθούν για πολλούς και σύνθετους λόγους, με βασική αιτία πάντως τις κοινωνικές κρίσεις και την προσωπικότητα των ατόμων που τις ενστερνίζονται. Παράλληλα, έρευνα δείχνει ότι τα fake news, επειδή είναι επαναλαμβανόμενα, τελικά επηρεάζουν και κάποια μικρή μερίδα του πληθυσμού, η οποία στο πρώτο άκουσμά τους τα είχε απορρίψει. Απεναντίας, οι επαναλαμβανόμενες κυβερνητικές εκστρατείες κατά των fake news δεν δείχνουν να επηρεάζουν και να αυξάνουν το ποσοστό απόρριψής τους.

Η μεγαλύτερη μερίδα ανθρώπων που καταφεύγει στις θεωρίες συνωμοσίας, είναι εκείνοι που βιώνουν πιο έντονο στρες και ανασφάλεια, που παράλληλα αισθάνονται μεγάλη καχυποψία προς την εξουσία ή την πλειοψηφία, ενώ παράλληλα δεν έχουν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη την κριτική και αναλυτική σκέψη ή υστερούν σε μορφωτικό επίπεδο, ώστε με τις γνώσεις τους να μπορούν να ξεσκαρτάρουν τα δεδομένα. Υψηλή συσχέτιση της μανίας με συνωμοσιολογικές θεωρίες βρέθηκε και σε άτομα με μέτριες ψυχικές διαταραχές,

Όταν οι συνθήκες είναι ακραίες (π.χ. έντονες κοινωνικές κρίσεις) και η πολιτεία δεν θέλει ή δεν διαθέτει απαντήσεις και λύσεις, ο ευάλωτος στρέφεται σε οποιαδήποτε λογικοφανή και μη θεωρία που του δίνει όσα του λείπουν. Το βασικό ατού των θεωριών αυτών εν προκειμένω είναι ότι δημιουργούν την ψευδαίσθηση πως υπάρχουν εναλλακτικές δράσεις. Ακόμα και η πιο ακραία θεωρία συνωμοσίας, έχει ένα λογικοφανές ένδυμα και καταργεί το ανεξήγητο με το δικό της τρόπο.

Αυτό δίνει στον ευάλωτο τη βεβαιότητα που έχει ανάγκη και νιώθει προστατευμένος. Χάρη στα social media βρίσκει και άλλους ομοιοπαθείς και καλύπτει άλλη μια ανάγκη: δεν αισθάνεται πια μόνος. Ειδικά τα άτομα που για διάφορους λόγους νιώθουν εξοστρακισμένα ή μη αποδεκτά, εντάσσονται πολύ πιο εύκολα σε αυτούς τους ψηφιακούς και πραγματικούς χώρους. Εκεί έχουν επιτέλους το αίσθημα της αποδοχής από τους ομοϊδεάτες τους και δεν αισθάνονται πλέον τόσο ανίσχυροι. Ένα άλλο ατού των θεωριών αυτών είναι ότι συχνά ερμηνεύουν κάτι κοινωνικά δυσάρεστο και δυσερμήνευτο. Είναι πιο απλό να αποδεχτεί κάποιος ότι ο λαός παθητικοποιείται επειδή τον “ψεκάζουν”, παρά ότι συμβιβάζεται για κοινωνικούς ή οικονομικούς ή άλλους περίπλοκους λόγους.

Παράλληλα το άτομο επιλέγοντας την συνωμοσιολογική θεωρία πιστεύει ότι ανακτά τον έλεγχο της ζωής του, γιατί διαλέγει την ερμηνεία που οι άλλοι απέρριψαν από ανοησία. Οι άλλοι (κατά τη γνώμη του συνωμοσιολόγου) μένουν παγιδευμένοι, ενώ εκείνος όχι. Οι θεωρίες συνωμοσίας ανθούν συχνά σε περιόδους κρίσης και υποχωρούν όταν η ζωή κανονικοποιείται, οπότε ο πολίτης ανακτά πάλι τον έλεγχο που είχε πριν την κρίση.

Γιατί η συνωμοσιολογία κερδίζει έδαφος

Ένας από τους λόγους που αυτό το φαινόμενο παρουσιάζει διακυμάνσεις είναι ότι άπαξ και μια κοινωνία αντιμετωπίζει π.χ. χρεοκοπία ή πανδημία ή τρομερά φυσικά φαινόμενα, τότε οι ευάλωτοι μένουν πιο απροστάτευτοι και μόνοι σε σύγκριση με περιόδους κατά τις οποίες ο κοινωνικός περίγυρος έχει την άνεση ή πολυτέλεια να τους παράσχει μεγαλύτερη φροντίδα ή αίσθημα ασφάλειας. Καθώς όλη η κοινότητα βάλλεται, ο ευάλωτος απομένει όντως μόνος και απροστάτευτος. Οπότε καταφεύγει όπου βρει.

Επίσης οι θεωρίες αυτές ανθούν όσο πιο λίγες ή πιο δυσάρεστες ή αντικρουόμενες ή μη πειστικές είναι οι πληροφορίες που παρέχει το κράτος. Οι ελλιπείς πληροφορίες οδηγούν σε ακόμη μεγαλύτερη αμφισβήτηση της επίσημης εκδοχής. Πρόκειται δε για φαύλο ανατροφοδοτούμενο κύκλο που επηρεάζει όλη την κοινωνία. Είναι  δηλαδή διαπιστωμένο από έρευνες ότι οι θεωρίες αυτές προκαλούν όχι μόνον στους οπαδούς τους, αλλά και στο ευρύ κοινό που δεν τις αποδέχεται, μεγαλύτερη καχυποψία προς τους πολιτικούς, τους ακαδημαϊκούς και γενικά προς όσους ασκούν άμεση ή έμμεση εξουσία.

Οι θεωρίες αυτές προκαλούν κοινωνική διάβρωση και ναι μεν ο μέσος άνθρωπος δεν αποδίδει όλα τα δεινά σε συνωμοσίες, αλλά τα αποδίδει σε μια βαθιά διαφθορά και ανικανότητα και γενικά σε δυνάμεις που είναι ανήθικες και που ξεπερνούν τις δικές του. Μοιραία επηρεάζουν αρνητικά και οδηγούν σε παθητικοποίηση ακόμα και ατόμων που δεν ενστερνίζονται τις θεωρίες συνωμοσίας και που κάτω από άλλες συνθήκες θα ήταν πιο θετικά και ενεργά.

Σε φάσεις αβεβαιότητας, την οποία η πολιτεία αναγκαστικά αποδέχεται, η θεωρία συνωμοσίας μέσα στον παραλογισμό της κερδίζει έδαφος, επειδή παρέχει με βεβαιότητα ένα πλήρες αφήγημα. Η βεβαιότητα είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους ανασφαλείς ανθρώπους, ακόμα και όταν είναι έωλη. Και η μεταφυσική αντλεί συχνότερα οπαδούς από όσους αναζητούν με αγωνία ένα μοτίβο που να ερμηνεύει τα παράλογα ή τις δυστυχίες της ζωής με βεβαιότητα.

Μετάθεση ευθυνών

Άλλες θεωρίες συνωμοσίας παρέχουν στο άτομο έναν τρόπο να διασώσει τις απόψεις του μέσα από μια κοσμοθεωρία που να τον βολεύει. Παρότι ζει σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο και συχνά, για εκείνον, απορριπτικό κόσμο, ο οπαδός της ακραίας θεωρίας μπορεί να κλειστεί στον κόσμο του και να αφήσει απ’ έξω την αβεβαιότητα και τις αντιφάσεις των υπόλοιπων. Η θεωρία του στηρίζεται συχνά σε όσα διδάσκει η μικρή προσωπική εμπειρία τους έναντι των θεωρητικών εισηγήσεων της πλειοψηφίας των ειδικών (π.χ. «πώς έχουμε φαινόμενο θερμοκηπίου αφού χιονίζει;» και «αν είχαμε πανδημία γιατί δεν πέθανε κάποιος γνωστός μου;»). 

Οι άνθρωποι που είναι πιο ευάλωτοι σε αυτές είναι συχνά εκείνοι που επιδιώκουν να μεταθέτουν ευθύνες (Graeupner & Coman, 2017) και όσοι θέλουν να βλέπουν ευθύνες και κακή πρόθεση ακόμα και σε τυχαία γεγονότα. Εν γένει εμπλέκονται πιο εύκολα άτομα φτωχά ή άτομα που για ποικίλους λόγους ζουν στο περιθώριο. Όμως συχνά εμπλέκονται και άτομα με πρόβλημα παθολογικού ναρκισσισμού, που υπερεκτιμούν τον εαυτό τους και θεωρούν ότι κάποιος λόγος υπάρχει που η πλειοψηφία τους απορρίπτει (Cichocka, Marchlewska, Golec de Zavala, & Olechowski, 2016) .

Αρνητικό ρόλο σε όλα αυτά παίζει και η στάση της πλειοψηφίας ή κάποιων κυβερνήσεων, που λειτουργούν συχνά με το σκεφτικό της πλύσης εγκεφάλου ή της προσβολής και του bullying όσων διαφωνούν. Με τις θεωρίες συνωμοσίας το άτομο μπορεί να απορρίψει τα κυβερνητικά αφηγήματα. Οι θεωρίες αυτές όσο παράλογο κι αν μοιάζει αυτό σήμερα, ουσιαστικά ξεκίνησαν ως αντίρροπη τάση στα fake news που προβάλλουν οι κυβερνήσεις ή οι πλειοψηφίες. Επί δεκαετίες π.χ. ήταν αποδεκτές θεωρίες ότι οι εγκέφαλοι των Αφροαμερικανών ήταν μικρότεροι από των λευκών ή ότι η ομοφυλοφιλία είναι νόσημα ή ότι ο νευρικός κλονισμός θεραπεύεται με ηλεκτροσόκ. Ήταν (και συχνά παραμένει) ισοπεδωτικός ο ρόλος της πλειοψηφίας και των συμφερόντων της, παρά το politically correct.

Τι δείχνουν οι έρευνες

Οι θεωρίες συνωμοσίας υπόσχονταν ουσιαστικά στον μέσο διαφωνούντα ότι θα ξεσκαρτάρουν για λογαριασμό του όσα fake news προέβαλλε συστηματικά το επίσημο κράτος οι οι πολυεθνικές με κίνητρο το κέρδος τους και ότι θα του αποκάλυπταν όλες τις απάτες των ισχυρών. Ουσιαστικά λειτουργούσαν και λειτουργούν κυρίως ως η φωλιά ατόμων που τρυπώνουν σε αυτές για να μη νιώθουν τόσο μόνοι και απροστάτευτοι απέναντι σε αόρατους αλλά ισχυρούς εχθρούς. Όμως χτυπώντας την επίσημη άποψη της εξουσίας ή τις λανθασμένες θεωρίες της, δημιούργησαν με τη σειρά τους τα δικά τους fake news.

Έρευνα δείχνει ότι το 95% των ανθρώπων δεν επηρεάζεται από αυτά, αλλά «τα fake news επηρεάζουν αρνητικά σε κάποιο βαθμό τις συμπεριφορές όλων των ατόμων». Μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Δουβλίνου, δείχνει ότι ενώ οι συμμετέχοντες αντιδρούσαν θετικά στα fake news μόνον σε ποσοστό 5%, όταν τους ξαναπρόβαλαν κάτι σχετικό δεύτερη ή τρίτη φορά, αντιδρούσαν θετικά (δηλαδή αποδέχονταν τη fake είδηση) σε ποσοστό 7%.

Όσο μικρό και αν θεωρείται αυτό το 2%, δείχνει ότι η επανάληψη επηρεάζει, όπως κάθε πλύση εγκεφάλου. Απεναντίας η αντίστροφη κυβερνητική “πλύση εγκεφάλου” με μηνύματα κατά των fake news («Διαβάζετε κριτικά τις ειδήσεις, μπορεί να είναι Fake News») δεν επηρέασε διόλου τους 4.500 συμμετέχοντες, δηλαδή ήταν σαν να μην άκουσαν, ή να μην είδαν το κυβερνητικό μήνυμα.