Η δεύτερη φάση της νεωτερικότητας – Ντροπή και ναρκισσιστική ταυτότητα

Το άτομο που ζει στον κόσμο της ντροπής και της ναρκισσιστικής συγκρότησης δεν διαβιοί, όπως στο παρελθόν, σύμφωνα με εξωγενείς ηθικούς κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις με τους άλλους, αλλά διαμέσου της ανακλαστικής οργάνωσης του εαυτού. Δηλαδή η ψυχική οργάνωση του ατόμου διαμορφώνεται από τα καθρεφτίσματα του με τα ιδανικά είδωλα που διατηρεί στον ψυχισμό του, μέσα από τα οποία θα σχηματιστεί και η ναρκισσιστική του ταυτότητα.

Από τα παραπάνω τεκμαίρεται ότι ο σύγχρονος πολιτισμός δεν έχει θεμελιωθεί, όπως πίστευε ο Φρόυντ, στην αποποίηση της επιθυμίας, αλλά βασικά στην αναγνώριση και στην κατίσχυση της ναρκισσιστικής εικόνας του ατόμου πάνω στο περιβάλλον του. Αν συμφωνήσουμε ότι η αποποίηση των σεξουαλικών και επιθετικών ενορμητικών αναγκών βρίσκεται στα θεμέλια της ηθικής συνείδησης, μπορούμε να σκεφτούμε ότι στην εποχή μας, που χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση της ναρκισσιστικής λάμψης και ευνοεί την άμεση ικανοποίηση των ενστικτωδών αναγκών, η διαμόρφωση της ηθικής συνείδησης τροποποιείται.

Ο εαυτός μας μοιάζει να είναι λιγότερο “εμβολιασμένος” εναντίον του “κακού”, αφού πρωταρχικός στόχος γίνεται ο ατομικός θρίαμβος. Συχνά διαπιστώνουμε την απουσία σταθερών εσωτερικών αξιών, κάτι που αντανακλά την κατάρρευση των παλαιότερων ηθικών αρχών και της πίστης. Βεβαίως συχνά αυτές οι ηθικές αξίες και η πίστη αποτέλεσαν το υποκριτικό προπέτασμα κάποιων ταγών αυτών των αξιών, για να επιδοθούν σε κρυφές ανήθικες και παράνομες δραστηριότητες.

Παγκοσμιοποίηση και άτομα

Η τεράστια ανατροπή στα ήθη, που προκάλεσε η μεταπολεμική επιστημονική, οικονομική ανάπτυξη και η κοινωνική χειραφέτηση στις δυτικές κοινωνίες, εξέθεσε στο ευρύ κοινό την υποκρισία των θεσμών που δήθεν κόπτονται για το κοινό καλό και τον αδύναμο. Ουσιαστικά έχουμε πλέον εισέλθει σε μια δεύτερη φάση της νεωτερικότητας, την “ρευστή νεωτερικότητα”, η οποία διακρίνεται από την προηγούμενη “στερεά φάση”, που χαρακτηρίζεται από το βάρος, την ακινησία, την εδαφικότητα και την σχετική σταθερότητα (Bauman, 2000).

Στην “ρευστή φάση”, η ταχύτητα, η κινητικότητα και ο δυναμισμός που ανέπτυξε το κεφάλαιο, οδήγησε στην απελευθέρωση του, δηλαδή στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, με αποτέλεσμα να αποδυναμώνεται το κράτος-έθνος επειδή και οι πόροι και η δικαιοδοσία του πάνω στο κεφάλαιο συρρικνώνονται. Η ποιότητα της σύγχρονης ζωής καθημερινά υποβαθμίζεται και φυσικά μειώνονται διαρκώς το εύρος και ο χαρακτήρας της ατομικής, της συλλογικής και της κοινωνικής ευθύνης.

Για παράδειγμα, σήμερα συμφέρει τις εταιρείες να μετατοπίζουν στο εξωτερικό την δραστηριότητά τους. Έτσι απελευθερώνονται από την υποχρέωση να προσφέρουν προνόμια στο εργατικό τους δυναμικό, αυξάνουν τα εισοδήματα τους και, έχοντας την δυνατότητα να μεταφέρουν κεφάλαια, φοροδιαφεύγουν. Αντίθετα, οι πολίτες είναι πιο απομονωμένοι από ποτέ, θωρακίζονται στον ατομικισμό και δεν αισθάνονται υποχρεωμένοι να βοηθούν τους άλλους.

Οι πολίτες νιώθουν να κινδυνεύουν από το γεγονός ότι το κράτος-πρόνοιας και η βολική ζωή της μεταπολεμικής εποχής υποβαθμίζονται. Όμως πραγματική απειλή αποτελεί και το γεγονός ότι δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να σχετιστούμε με “ξένους”, οι οποίοι συνυφαίνουν με τους “ντόπιους” τον ιστό της κοινωνικότητας. Επίσης σοβαρές απειλές είναι: η ανασφάλεια, η βία, η γκετοποίηση και, για την πλειοψηφία, η φτώχεια, η κακή υγεία, η αναγκαστική άγνοια.

«Η ουτοπία είναι η αλήθεια του αύριο»

Ο καθένας μας αναρωτιέται: πώς να παρέμβουμε σε αυτήν την κατάσταση που απειλεί εκατομμύρια ανθρώπους και τον πλανήτη; Μπορεί να αναστραφεί αυτή η ξέφρενη πορεία που έχει ως μοναδικό στόχο την με κάθε μέσο και τρόπο ανάπτυξη και το κέρδος για πανίσχυρες ομάδες συμφερόντων; Για τον Bauman είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτήν την ανευθυνότητα, αφού είμαστε εμείς αυτοί που συνθέτουμε τον κοινωνικό ιστό και συνεπώς είμαστε “εμείς” και οι ευτελείς μας τρόποι κατανάλωσης, ο ναρκισσισμός και ο ατομικισμός μας, που προσφέρουμε την παντοδυναμία στις μεγάλες εταιρείες.

Αλλά εξ ίσου είμαστε “εμείς” που έχουμε τη λύση, μέσα από την εκ νέου δέσμευση μας στο κοινωνικό πεδίο, ώστε να αποκαταστήσουμε το δημόσιο χώρο, να αναγνωρίσουμε την ευθύνη μας για τους άλλους και βασικά να ξανασχεδιάσουμε την κοινωνική εικόνα, ώστε να επιτραπεί η ύπαρξη διαφορετικών τρόπων ύπαρξης και απόλαυσης σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

Η έλλειψη αλληλεγγύης ευνοεί τον κατακερματισμό και τη ρευστότητα της κοινότητας, που με τη σειρά τους τροφοδοτούν την αβεβαιότητα και τον φόβο του πολίτη. Υπάρχει ένα χάσμα ανάμεσα στις ψυχικές δυνατότητες που το αλλοτριωμένο άτομο σκέφτεται ότι έχει να παρέμβει στην πραγματικότητα και την επιθυμία και την σκέψη του ατόμου να επινοήσει και να υλοποιήσει νέους ψυχικούς χώρους και τρόπους ζωής. Η δημιουργία μιας άλλης πραγματικότητας από αυτήν που βιώνουμε στις μέρες μας μοιάζει με ένα ουτοπικό στόχο. Όμως, όπως είπε ο Βίκτορ Ουγκώ: «η ουτοπία είναι η αλήθεια του αύριο».

Μέρος: Πρώτο, Δεύτερο, Τρίτο