Η βιομηχανία της σιωπηλής υποταγής στα social media

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος διαθέτει την ικανότητα της νευροπλαστικότητας. Δηλαδή, την δημιουργία νευρικών συνδέσεων, ή την ενίσχυση ή αποδυνάμωση των υπαρχουσών, ως απάντηση σε εμπειρίες – μάθηση ή τραύματα. Κάπως έτσι, και με την βοήθεια των mirror neurons, ξεκίνησαν να πλάθονται οι “κανόνες”, που διέπουν την λειτουργία μας ως ατόμων και ως κοινωνιών. Εξελιχθήκαμε έτσι, ώστε η συνεργασία με τους κανόνες, τις αρχές και την ομάδα να επιβραβεύεται και το αντίθετο να τιμωρείται, με πραγματικές βιολογικές συνέπειες (έκκριση ντοπαμίνης, σεροτονίνης, κορτιζόλης κ.α.).

Αυτό βοήθησε στην ταχύτερη μετάδοση πρακτικών, συμπεριφορών και γνώσεων, στην εγκαθίδρυση ομάδων και στην εξέλιξη της κουλτούρας, μέσω τεχνικών απομίμησης και συμμόρφωσης, δίνοντας μας έτσι εξελικτικό πλεονέκτημα. Ωστόσο, δημιούργησε μια δυναμική, η οποία χρησιμοποιείται εναντίον μας: Την ικανότητα χειραγώγησης της σκέψης. Τα “μεγάλα κεφάλια” δεν χρειάζεται να εφεύρουν νέους τρόπους για να μας ελέγξουν. Αρκεί να χρησιμοποιήσουν ό,τι είναι ήδη εξελικτικά εγκατεστημένο στο λογισμικό μας, εδώ και εκατομμύρια χρόνια. Οι μηχανισμοί, που αναφέραμε παραπάνω, πλάθουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα μας, σε καθημερινή βάση. Ξεκίνησαν να χρησιμοποιούνται καταχρηστικά από πολύ νωρίς στην ιστορία. Αλλά, για οικονομία χρόνου, θα αφοσιωθούμε σήμερα αποκλειστικά στην χρήση τους στις δικές μας ζωές.

Όλη η πληροφορία που λαμβάνουμε, είναι σχεδιασμένη, με χειρουργική ακρίβεια, για να μας προκαλεί συναισθήματα. Αυτά που μας ωθούν στο να αλληλεπιδράσουμε παραπάνω με την πληροφορία, είναι εκείνα του θυμού, της απογοήτευσης, της λύπης και του μίσους. Γι’ αυτό, αν παρατηρήσουμε τις ειδήσεις, δεν θα δούμε ποτέ κάτι θετικό, επειδή απλά δεν “κάνει νούμερα”. Πέραν όμως της αρνητικότητας, που προωθείται και μας κρατάει στάσιμους και χωρίς ελπίδα, υπάρχει κάτι πολύ πιο σκοτεινό, στο πως λειτουργούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Αυτές οι πλατφόρμες είναι δωρεάν, επειδή το προϊόν δεν είναι άλλο από τον χρόνο και την προσοχή μας. Βγάζουν δισεκατομμύρια από τις ανάγκες που δημιουργούν, τα ψεύτικα πρότυπα και τις γρήγορες αγορές. Θα μιλήσουμε, όμως, για την σαδιστική καταπίεση της ελευθερίας. Αυτή η καταπίεση αποτελείται από δύο πυρήνες, εξ ίσου απειλητικούς: Την προβολή υλικού, το οποίο σε εθίζει και μειώνει την νοητική σου ικανότητα. Και την τοποθέτηση σου μέσα σε μια κοινωνική φούσκα.

Οι ορμόνες και ο εγκέφαλος

Πόσες φορές έχουμε ανοίξει το κινητό, για να απαντήσουμε σε ένα μήνυμα και πριν το καταλάβουμε συνειδητοποιούμε ότι έχουμε περάσει ένα δίωρο να σκρολάρουμε; Δεν φταίμε όμως μόνο εμείς γι’ αυτό! Ο αλγόριθμος του Tik Tok, του πρωτοπόρου στην δημιουργία βίντεο σύντομου περιεχομένου, αξίζει πάνω από 100 δισ. δολάρια. Αυτό, γιατί είναι αρκετά έξυπνος, ώστε να μας ξέρει καλύτερα από όσο εμείς τον εαυτό μας. Και ταυτόχρονα μαθαίνει καλύτερα εμάς, όσο παραπάνω χρόνο περνάμε μαζί του. Νομίζουμε ότι επιλέγουμε, ενώ στην πραγματικότητα μας επιβάλλεται.

Κάθε βίντεο είναι μια δόση ντοπαμίνης, η οποία ανεβοκατεβαίνει συνεχώς, λόγω της μικρής διάρκειας του περιεχομένου. Η επιλογή του feed σου –δεν σου κρύβουν τι είναι, σκέψου την λέξη feed– γίνεται μάλιστα στρατηγικά. Δεν σου προβάλλει συνεχώς υλικό, που θα προκαλέσει έκκριση της ορμόνης. Στο προβάλλει επιλεκτικά, ώστε να αξίζει παραπάνω, όταν τελικά έρχεται. Και ο εθισμός γίνεται αναπόφευκτος (intermittent reinforcement ). Έρευνες έχουν δείξει ομοιότητα του εγκεφάλου ενός χρήστη social media με του εγκεφάλου ενός χρήστη κοκαΐνης: Μείωση της πυκνότητας γκρίζας ουσίας στον προμετωπιαίο φλοιό και στο εγκεφαλικό στέλεχος, περιοχές κρίσιμες για την γνωστική λειτουργία, τον αυτοέλεγχο και την μνήμη.

Δεν σταματά όμως εκεί. Τα reels συνδυάζουν διάφορες αισθητηριακές εμπειρίες (έντονα οπτικά εφέ, μουσική, jump cuts κ.λ.π.) και διάφορες συναισθηματικές εμπειρίες (αστείο, σοκαριστικό, στενάχωρο κ.λ.π.). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, όχι μόνο ο εγκέφαλός μας να υπερφορτώνεται και να οδηγούμαστε σε νευρική κόπωση, αλλά και να προγραμματιζόμαστε, ώστε να μην εκτιμάμε τις καθημερινές ανθρώπινες εμπειρίες, με τον τρόπο που θα τις εκτιμούσαμε.

Εκπαιδευόμαστε, να ψάχνουμε την γρήγορη ευχαρίστηση, να μην σκεφτόμαστε, να μην αντέχουμε την “βαρεμάρα”! Και εν τέλει, να έχουμε ως default state την κατανάλωση της πληροφορίας. Αν τότε συνδυάσουμε την κατάσταση αποδοχής, που βρισκόμαστε με την διάδοση ψεύτικων ειδήσεων και την προώθηση συγκεκριμένων συμφερόντων, προσφέρουμε εαυτούς ως τους ιδανικούς ακολούθους. Τους μη ικανούς να αμφισβητήσουν και πάντα πρόθυμους να αγοράσουν.

Ο έλεγχος

Το δεύτερο σκέλος είναι αυτό, που κάνει τον έλεγχο της βούλησης ακόμη πιο ανησυχητικό και επικίνδυνο. Μέσω του διαδικτυακού σου αποτυπώματος, δημιουργείται ένα προφίλ, πολύ πιο συγκεκριμένο από απλά δημογραφικά. Και πολύ πιο περίπλοκο από κατατάξεις, όπως κομμουνιστής, συντηρητικός, αφυπνισμένος ή φιλελεύθερος. Ο αλγόριθμος είναι σχεδιασμένος ειδικά για σένα. Και εκμεταλλεύεται τις αδυναμίες του εγκεφάλου σου, προβάλλοντας αυτό που είναι πιο πιθανό να κρατήσει την προσοχή σου.

Αυτό σημαίνει πως βλέπεις μόνο περιεχόμενο, το οποίο ενισχύει τις απόψεις, που ήδη είχες, αφού όμως πρώτα τις έχει πλάσει, σύμφωνα με το τι σου επιτρέπει να ξέρεις! Κάθε βίντεο, που παρουσιάζει την αντίθετη πλευρά ως κακή, επιβεβαιώνει την ηθική σου ανωτερότητα. Σε κάνει πιο κλειστό στον διάλογο και σε αναγκάζει να βλέπεις τον άλλο ως αντίπαλο, ως έναn ηλίθιο, που δεν γίνεται να μην βλέπει την πραγματικότητα. Αυτήν που εσύ έχεις ασπαστεί και είσαι σίγουρος για την εγκυρότητα της. Αλλά έχει πλαστεί σύμφωνα με το τι θέλουν εκείνοι να πιστεύεις. Και ποτέ δεν πλησιάζει την αντικειμενική πραγματικότητα, στον βαθμό που αυτή υφίσταται.

Σε όποια πλευρά κι αν βρίσκεσαι, θα βρεις υλικό, που να σε κρατάει σε κατάσταση έντονης συναισθηματικής αντίδρασης. Οι αντιδράσεις σου σε αυτό το υλικό, ξυπνούν αυτό, που σ’ έναν πρωτόγονο άνθρωπο θα ξυπνούσε η όψη ενός λιονταριού. Ξέρουν ακριβώς ποια κουμπιά να πατήσουν, ώστε η ταύτιση με την “ομάδα” σου να μετατρέπεται σε όπλο υπέρ τους. Όλα τα φαινομενικά αντίθετα στην πραγματικότητα ελέγχονται από τα ίδια funds, τους ίδιους “σωτήρες”, τα ίδια πολιτικά πρόσωπα, με σκοπό να εφαρμόσουν το “διαίρει και βασίλευε”, για να σε κρατήσουν ένα θυμωμένο και απογοητευμένο υποχείριο.

Ταυτόχρονα, εκμεταλλεύονται ό,τι πιο πολύτιμο έχεις. Τον χρόνο, την σκέψη και την ενέργειά σου. Το καλύτερο σύστημα ελέγχου δεν είναι της τυραννίας και του ολοκληρωτισμού, αλλά εκείνο της ψευδαίσθησης της επιλογής. Αυτή είναι η αλήθεια, χωρίς καμία υπερβολή. Χωρίς τίποτα το συνωμοσιολογικό. Είτε θα έχεις το κουράγιο να αντισταθείς, είτε θα συνεχίσεις να είσαι πιόνι σ’ ένα παιχνίδι που παίζουν άλλοι, μα το οποίο ελέγχει την δική σου ζωή.