Και πάλι μόνοι – Όταν κλείνουν οι οθόνες των social media…

Και πάλι μόνοι…

• «Αν είχατε κάποιο σοβαρό πρόβλημα, κάτι που σας βασανίζει και “τρώει την ψυχή σας” με ποιον θα το μοιραζόσασταν; Σε ποιον θα το λέγατε;»
• (Σιωπή. Σκέψη) «Σε κανέναν!»
• «Αν σας ρωτούσα: Μπορείτε να μου πείτε κάποιο ή κάποια πρόσωπα που σας έχουν αγαπήσει αληθινά και βαθιά, είτε υπάρχουν σήμερα στη ζωή σας είτε όχι, τι θα μου απαντούσατε;»
• «Αληθινά και βαθιά; Δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιο». (Διάλογος σε γραφείο ψυχολόγου κατά την λήψη ιστορικού στην πρώτη συνεδρία).

Η αγάπη, η συμπόνοια, η αλληλεγγύη, η ανθρωπιά, η ενσυναίσθηση, η καλοσύνη μεταλλάσσονται σε έννοιες που απεκδύονται το βαθύτερο και πιο ουσιαστικό περιεχόμενό τους, αποκτούν μια προσχηματική και επιφανειακή διάσταση, καθώς χρησιμοποιούνται για την κατασκευή “ανθρώπινων”, “συμπονετικών” και “ενσυναισθητικών” προφίλ στα social media. Όσο πιο γλυκανάλατη γίνεται η επικοινωνία με “αγάπες”, “λουλούδια”, καρδούλες, emoticons, τόσο πιο επιφανειακά γίνονται τα συναισθήματα και άνευρα τα πάθη. Όσο πιο βαρύγδουπες μοιάζουν οι δηλώσεις αγάπης που σκορπίζονται σπάταλα και ξοδεύονται σε περιβάλλοντα εικονικής πραγματικότητας, τόσο πιο αδιάφοροι γίνονται οι άνθρωποι απέναντι στον πόνο των συνανθρώπων που υποτίθεται ότι αγαπούν ή αγάπησαν.

Ας θυμηθούμε μια ξεχασμένη από την εποχή μας φράση που εσώκλειε πολύ μεγαλύτερη αγάπη από όλες τις εκδοχές των emoticons που περιλαμβάνουν καρδούλες: «Αυτόν τον άνθρωπο τον πονάω (με την έννοια του “συμπονάω” σε μια βαθύτερη και πιο βιωματική γλωσσική έκφραση) και γι’ αυτό δεν θέλω να πάθει κάτι ή να υποφέρει». Τελικά, θα παρατηρούσαμε ότι όσο περισσότερο τα άτομα “βάζουν και βγάζουν” την ψυχή τους στα ηλεκτρονικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τόσο πιο άδειες είναι ψυχικά (και πρακτικά ίσως), οι ζωές τους.

Αφού κλείσουν όλες οι ηλεκτρονικές συσκευές και όλες οι οθόνες, αφού μπουν σε σίγαση όλες οι εφαρμογές, το ερώτημα που αναφύεται από όλη αυτή την λαλίστατη λαοθάλασσα “ανθρώπινων” προφίλ είναι ποιος με αγαπάει πραγματικά; Ποιος νοιάζεται για εμένα; Ποιος θα με αναζητήσει αν δεν είμαι καλά; Ποιος πραγματικά με σκέφτεται και με θυμάται; Ποιος θα με πάρει τηλέφωνο; Και κυρίως ποιος θα με επισκεφτεί για να δει τι κάνω; Ποιος θα μου πει “σε αγαπώ”, κοιτώντας με στα μάτια; Ποιος θα με αγκαλιάσει ακόμα κι όταν είμαι άρρωστος;

Η “αβάσταχτη βαρύτητα του μείνε”

Στην περίοδο του φιλελεύθερου ατομισμού, οι στενές διαπροσωπικές σχέσεις γιορτάζουν την εμπορευματοποιημένη εκδοχή του “βαλεντίνου” τους, προσκυνώντας στον βωμό της κατανάλωσης. Τότε, οι σχέσεις ξεκινούν στα διάφορα social media, προχωρούν με chatting (ή και sexting) και λήγουν με ένα sms, ένα ηχητικό ή ένα video, αφού έχουν μεσολαβήσει πάμπολα: «μωρό μου, σε θέλω, μ’ αρέσεις, σε αγαπώ, αγάπη μου, ψυχή μου, καρδιά μου» κλπ. Το διακύβευμα συνοψίζεται στην παράφραση του γνωστού τίτλου του βιβλίου του Μίλαν Κούντερα από “Η αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι” σε “αβάσταχτη βαρύτητα του μείνε”.

Την εποχή που οι καρδούλες έχουν γίνει ο πιο δημοφιλής τρόπος να μιλήσουμε για “συναισθήματα” και οι δημόσιες και ιδιωτικές συζητήσεις είναι γεμάτες από επευφημίες, υπερβολές και βαρύγδουπα σχόλια “έρωτος και αγάπης”, το κουμπί της διαγραφής μοιάζει να είναι ο πιο ανώδυνος τρόπος να βγει από τη ζωή του το πρόσωπο, με το οποίο μοιραζόταν κάποιος ατέλειωτες ώρες συνομιλίας και προσωπικών εξομολογήσεων: Ένα αίτημα φιλίας ή σύνδεσης στα κοινωνικά δίκτυα είναι εξίσου εύκολο με ένα delete ή με ένα αδιάβαστο μήνυμα για μέρες ή με ένα μπλοκάρισμα.

Παράλληλα, οι εφαρμογές dating έχουν αναλάβει τον ρόλο της διαμεσολάβησης στην επικοινωνία μεταξύ των ατόμων. Σύνθημα των εν λόγω εφαρμογών είναι πως “μια γνωριμία ή ακόμα και το ίδιο το σεξ είναι ένα κλικ μακριά”. Η βιομηχανία του πορνό αναπτύσσεται ταχύτατα και εξελίσσεται ραγδαία όσο περισσότερο προάγεται η ψηφιοποίησή της. Η τεχνολογία εναρμονίζεται και συγχωνεύεται όλο και περισσότερο, μπαίνοντας έτσι στα πιο μύχια κομμάτια της προσωπικότητας του κάθε ατόμου. Του προσφέρει εργαλεία να υλοποιήσει φαντασιακά, ακίνδυνα και με ασφάλεια (δηλαδή χωρίς να συναντήσει και να αλληλεπιδράσει με κανέναν σε φυσικό χώρο) τις πιο κρυφές επιθυμίες του.

Επί παραδείγματι, τα γυαλιά της εικονικής πραγματικότητας θα κάνουν το άτομο να αισθάνεται πολύ κοντά στον Άλλο μέσα από ένα βίντεο 360 μοιρών, μέσα στο οποίο θα χειρίζεται εξ ολοκλήρου την προοπτική της οπτικής του στο χώρο, χωρίς να έχει καμία πραγματική σωματική επαφή, χωρίς καν να μετακινείται από τον καναπέ ή το γραφείο, στο οποίο πριν από λίγα λεπτά τσέκαρε τα mail ή έβλεπε την αγαπημένη του σειρά στο Netflix. Συγχρόνως, η “επαυξημένη πραγματικότητα”, εκείνη που θα αντικαταστήσει την εικονική πραγματικότητα του σημερινού διαδικτύου, υπόσχεται πως σε λίγα χρόνια ενδεχομένως θα μπορεί ο καθένας από εμάς να αλληλεπιδρά με την χρήση τρισδιάστατων γυαλιών με ολογράμματα που θα προβάλλονται μπροστά του.

Νέα συνθήκη ύπαρξης

Θα ήταν λοιπόν εύλογο να αναρωτηθεί κανείς: πώς ακριβώς οραματίζονται την ψυχοκοινωνική ανθρώπινη κατάσταση του μέλλοντος όλα αυτά τα “φτερά και πούπουλα” της σύγχρονης τεχνολογικής εξέλιξης; Ποιο ακριβώς ιδεώδες ζωής προτείνουν; Ειδικότερα στο πεδίο των διατομικών σχέσεων και κυρίως των στενών διαπροσωπικών, τί είδους νοοτροπίες θέλουν να διαμορφώσουν; Οι τεχνολογικές εξελίξεις στην επικοινωνία ακουμπούν βεβαίως σε μια ψυχοκοινωνική πραγματικότητα, την οποία παράλληλα συνδιαμορφώνουν.

Καταρχάς, τα άτομα φοβούνται όλο και περισσότερο τη δέσμευση και την ευθύνη που απορρέει. Η φράση “χρειάζομαι περισσότερο χώρο” (ή χρόνο) που λέγεται στις διάφορες εκδοχές της όλο και πιο συχνά, καταδεικνύει την ανάγκη του σύγχρονου ατόμου να περιχαρακωθεί στον εαυτό για να νιώσει ασφάλεια, όπως υποτίθεται. Να κλειστεί, όπως η χελώνα στο καβούκι της, για να αυτοπροστατευτεί από τον άλλον, ο οποίος νοηματοδοτείται σαν απειλή.

Στην πραγματικότητα, οι σύγχρονοι άνθρωποι δυσκολεύονται να “κάνουν χώρο στη ζωή τους” για τον Άλλο, τον οικείο ή τον αγαπημένο τους. Δεν οικοδομούν κοινούς χώρους συνεννόησης και συνύπαρξης, ενώ αισθάνονται ότι ο ζωτικός τους χώρος κινδυνεύει. Είναι γνωστοί οι παραλληλισμοί που διαβάζουμε συχνά σε άρθρα “ψυχολογίας” ή παραψυχολογίας για τα άτομα-βαμπίρ, που κάνουν “ενεργειακή αφαίμαξη”, ή για τους “τοξικούς” ανθρώπους που επιβαρύνουν με τα προβλήματά τους όποιον βρίσκεται δίπλα τους.

Παράλληλα, ο φυσικός ζωτικός χώρος του καθενός ιδιωτικοποιείται. Οι πόρτες κλείνουν, ο καθένας αποσύρεται στο δικό του δωμάτιο και μένει συρρικνωμένος εκεί, στο κινητό του, στον υπολογιστή του, στον “κόσμο του”, την ίδια στιγμή που είναι απελπιστικά διαθέσιμος στον εικονικό χώρο των social media. Την ίδια στιγμή που αλληλεπιδρά, επικοινωνεί και ξεγυμνώνεται (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπροστά στο κάθε προφίλ που η νομαδική περιήγηση τον έφερε στην πόρτα του, διατηρώντας, συγχρόνως, αλώβητο το καβούκι, μέσα στο οποίο πραγματικά και ως φυσική παρουσία διαβιεί στην καθημερινή του ζωή.

Επιφανειακή οικειότητα 

Η ποινικοποίηση του φλερτ και του ερωτικού παιχνιδιού στη δια ζώσης προοπτική του αποστεώνει την ανθρώπινη διεπαφή. Δημιουργείται έτσι ένα κλίμα ουδετεροποίησης των συναισθημάτων που δεν αφορά μόνο τις στενές διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά ξεκινά ενδεχομένως από αυτές. Η πολιτική ορθότητα καταγγέλλει οτιδήποτε γεννά πόθους και πάθη.

Κάθε είδους οικειότητα οφείλει να παραμένει επιφανειακή και γλυκανάλατη, καθώς επίσης να αλλάζει το αντικείμενο της “επιθυμίας” στην πρώτη δυσκολία ή ματαίωση. Παραφράζοντας τον Σεφέρη και τον γνωστό τελευταίο στίχο του ποιήματος “Άρνηση” θα λέγαμε χωρίς καρδιά, χωρίς πνοή, χωρίς πόθους, χωρίς πάθη τα άτομα-μονάδες δεν μπαίνουν στη ζωή τους καν. Και πώς αλήθεια μπορεί να αλλάξει κανείς την ζωή που δεν έζησε;

Βεβαίως, από τον καμβά δεν μπορεί να απουσιάζει η φιλολογία γύρω από την ρευστότητα του φύλου, η οποία με επιχειρήματα την ευελιξία των ατομικών επιλογών, την κατάργηση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων, την απαγόρευση κάθε απαγόρευσης και εσωτερικής λογοκρισίας, εισάγει ύπουλα, αλλά ξεκάθαρα την “α-φυλοποίηση” του ανθρώπινου είδους και την α-σεξουαλικότητα.

Με άλλα λόγια, η εναρμόνιση της τεχνολογίας με το σεξ συνδυαστικά με την ρευστότητα στα ζητήματα του φύλου συναντά και επανεισάγει εκ του αντιθέτου το νεοσυντηρητισμό και το νεοπουριτανισμό: Η νέα τάση της σεξουαλικότητας των Millenials θα είναι η κατά συρροή μονογαμία. Εφόσον οι φαντασιώσεις γίνονται όλο και “πιο τρελές και εκτός πραγματικότητας”, θα χρειάζονται τους εικονικούς κόσμους και τα εργαλεία τους για να “πραγματωθούν” φαντασιακά. Το κίνημα της “Νέας Παρθενίας” για γυναίκες και άντρες βρίσκει την πιο εξαντρίκ εφαρμογή του: Αυνανισμός και α-γαμία.

Και πάλι μόνοι… 

Μέσα από μια τέτοια πορεία των διανθρώπινων και ερωτικών σχέσεων το α-φυλο συναντά το απαθές, το ψυχρό και το α-διάφορο (με την κυριολεκτική σημασία της λέξης, δηλαδή κάτι ή κάποιος που δεν διαφέρει με κανέναν και σε τίποτα). Το στερεότυπο της απουσίας περιορισμών στην φαντασία καταστρέφει την φαντασία, η οποία θα διεγείρεται από προκάτ εικόνες, όπως ακριβώς τα συναισθήματα εκφράζονται μέσα από προκάτ καρδούλες και emoticon. Οι άνθρωποι απομονωμένοι και μόνοι στα σπίτια-καβούκια θα περιδιαβαίνουν στο διαδίκτυο και στις ζωές ο ένας του άλλου σαν απεικάσματα-ολογράμματα που όσο κι αν προσπαθείς να τα αγγίξεις θα ξεφεύγουν, όπως ξεφεύγει πάντα η σκιά μας.

Και η κοινωνία που θα αποτελείται από άτομα νομάδες-μονάδες, θα γίνεται όλο και πιο αδιάβατη, αφού κανείς δεν θα μπορεί να βασιστεί σε κανέναν, αλλά ούτε και να στηρίξει κανέναν. Κι όσο όλοι μας πλέον αποδεχόμαστε την λαίλαπα της απανθρωποποίησής μας σαν φυσική και αυτονόητη, θα μετατρεπόμαστε σε “σάπια σανίδια” ο ένας για τον άλλο. Όπως γράφει ο Bauman, διαβιώντας «δίπλα-δίπλα, αλλά χωριστά. Ιδιωτεύοντες. Μοιραζόμαστε τον χώρο, αλλά όχι τις σκέψεις ή τα συναισθήματα και συνειδητοποιούμε ότι, κατά πάσαν πιθανότητα, δεν μοιραζόμαστε πια την ίδια μοίρα».

Αυτή η συνειδητοποίηση δεν δημιουργεί αναγκαστικά απέχθεια και μίσος, αλλά σίγουρα αυξάνει την αδιαφορία και την απάθεια. “Δεν θέλω να μπλέξω”, λέμε τις περισσότερες φορές για να αδρανοποιήσουμε συναισθήματα μόλις πάνε να εμφανιστούν και να πνίξουμε στη γένεσή τους τους βλαστούς μιας βαθύτερης, στενότερης ανθρώπινης σχέσης του είδους «Μαζί και στα πλούτη και στη φτώχεια, ώσπου ο θάνατος να μας χωρίσει», όπως γράφει ο Zygmunt Bauman στο “Και πάλι μόνοι: Η Ηθική μετά τη Βεβαιότητα” (1994, Οι Ιδέες αρ. 25, εκδόσεις Έρασμος, σ. 37).

Σημείωση: Βέβαια, την ίδια στιγμή που γράφονται οι λέξεις “διαπροσωπικό”, “σχέσεων” κλπ. η γράφουσα αναρωτιέται στη νέα συνθήκη ύπαρξης, όπως αυτή προτείνεται ήδη σήμερα και την οραματίζεται η “επαυξημένη πραγματικότητα”, ποιο θα είναι το νόημά τους; Ποια “πρόσωπα” θα συνθέτουν την έννοια του “διαπροσωπικού” και πως ακριβώς θα συνάπτεται μια “σχέση” από κάποιον που δεν έχει σχέση με τίποτα;