Μάνδρα, Μάτι, Τέμπη: Το πρότυπο για τη διαχείριση καταστροφών Utstein

Η αντιμετώπιση μιας πανδημίας, πρέπει να συντονίζεται σε παγκόσμιο επίπεδο ή, όπως στις περιπτώσεις των ατυχημάτων στο Chido ή στα Τέμπη, απαιτείται κρατικός συντονισμός. Η υποκειμενική αντίληψη του κινδύνου – και αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τη νεολαία – είναι ακόμη πιο περίπλοκη, δεδομένης της πρώτης και λανθασμένης άποψης, η οποία είναι ότι «βρίσκομαι σε μικρότερο κίνδυνο από σένα».

Όταν ο συντονισμός της αντιμετώπισης μιας καταστροφής φθίνει ή και όταν κυκλοφορούν διαφορετικές ερμηνείες, ή και αντιφατικές, για τα Τέμπη, στην κοινωνία εμφανίζεται θυμός και σύγχυση, ενώ το συναισθηματικό φορτίο των ανθρώπων μεταβάλλεται, καθώς θίγεται η αξιοκρατία και η αποτελεσματικότητα του κράτους.

Έχω γράψει επανειλημμένα ότι πολλοί θεωρούσαν τη δημιουργία της Υγειονομικής Σχολής Αθηνών (1929) κάτι περιττό, ενώ κατά τη διάρκεια της ζωής της (1929-2019) λίγοι είχαν υποστηρίξει κάτι τέτοιο. Το 2019, η κυβέρνηση αντιμετώπισε τη Σχολή με κομματικά κριτήρια, ακριβώς 100 χρόνια μετά την ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών. Ήταν μια πολιτική πράξη καταστροφικής κατεδάφισης. Μια περίληψη των καταστροφικών γεγονότων, για το 2023, είναι η ακόλουθη: Τέμπη-Μεταναστευτικό-Πυρκαγιές-Πλημμύρες-Xουλιγκανισμός και υπερθέρμανση της ελληνικής γης, όπου δεν λαμβάνουν χώρα κατάλληλες σπουδές για τη διαχείριση καταστροφών και τη δημόσια υγεία, από όπου απουσιάζει σήμερα το πνεύμα που θεμελίωσε την Υγειονομική Σχολή Αθηνών (ΥΣΑ).

Εθνική στρατηγική για τις καταστροφές

Έχω εξετάσει πώς η διαχείριση καταστροφών και η δημόσια υγεία μπορούν να συνασπιστούν λειτουργικά, και πώς μπορούν να συγχωνευθούν επιστημονικά, προς όφελος της κοινωνίας, χρησιμοποιώντας το πρότυπο Utstein, ως οδηγό μάθησης για τις καταστροφές. Θεωρώ πως μπορούν να συνασπιστούν! Έχω εξετάσει επίσης τους λόγους για τους οποίους είναι απαραίτητο ένα ειδικό τμήμα ελέγχου φημών και παραπληροφόρησης. Για ακόμη μια φορά, οι πληροφορίες που έχουμε για τα Τέμπη αποδεικνύουν την ανάγκη δημιουργίας ενός τέτοιου τμήματος.

Μια Εθνική Στρατηγική θα έδινε ώθηση στην ετοιμότητα και στον προγραμματισμό θα παρείχε μέσα για τη μείωση της μελλοντικής αβεβαιότητας ενόψει της καταστροφής. Το ζήτημα είναι μείζον, δυο χρόνια μετά από το θανατηφόρο σιδηροδρομικό δυστύχημα και έξι χρόνια από τον “αφανισμό” της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας. Η καταγραφή αυτή φαίνεται κάπως θεωρητική, αλλά στην πράξη, αποσκοπεί στο να συμβάλει στην προσπάθεια για πλήρη διαλεύκανση του εν λόγω σιδηροδρομικού δυστυχήματος.

Ήδη έχω περιγράψει σε δημοσιεύσεις μου τη συνεργασία (1999-2012) μεταξύ την Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας της Ελλάδας με την Παγκόσμια Ένωση Ιατρικής Έκτακτης Ανάγκης και Καταστροφών και ήδη έχω αναφερθεί στο πρότυπο Utstein, έναν οδηγό για την αντιμετώπιση μιας κρίσης-καταστροφής. Η πιθανότητα ζημίας μπορεί να εκτιμηθεί από τη γνώση των κινδύνων για τη ζωή, η οποία εκφράζεται μαθηματικά με τον πολλαπλασιασμό τριών παραγόντων: ƒ (Hnat+Hmm) x (RH) x (Vnat+a1+a2+b1+b2). Από αυτή την εξίσωση πηγάζει αισιοδοξία, διότι, αν μεν μειωθεί η επιρροή του ενός ή και των τριών παραγόντων, σε περίπτωση καταστροφής, θα μειωθεί και η ζημία, εάν δε εξαλειφθεί ένας από τους τρεις παράγοντες, η καταστροφή δεν θα συμβεί καθόλου. Ως Ομότιμος Καθηγητής, που δίδασκε το γνωστικό αντικείμενο “διαχείριση καταστροφών”, θεώρησα ότι οφείλω να καταθέσω και τα ακόλουθα:

Έμαθα για τη τραγωδία στα Τέμπη, καθώς έβγαινα από το αεροδρόμιο. Λίγες μέρες νωρίτερα, είχα γίνει μάρτυρας κάποιων απίστευτων επιπτώσεων των πλημμυρών στις όχθες ενός ποταμού, που “άδειαζε” στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας. Κουβαλούσα μαζί μου τρεις ανησυχητικές εικόνες, μια αστραφτερή λευκή τουαλέτα, που είχε μεταφερθεί χιλιόμετρα μακριά με τη δύναμη του νερού, όπως και ένα μικρό σκυλάκι, που είχε επιζήσει από πνιγμό, λόγω των κοντών μαλλιών του. Η τουαλέτα βρισκόταν στη μέση μιας φυτείας, φρουρούμενη από τον τραυματισμένο σκύλο. Η τρίτη ανησυχητική εικόνα ήταν το σημάδι του νερού, για το ύψος υδατογραφήματος, σε μια τοπική γέφυρα, που εκτείνεται κατά μήκος του ποταμού. Στην Ελλάδα εκτυλισσόταν η φρίκη μιας μετωπικής σύγκρουσης δύο αμαξοστοιχιών της Hellenic Train, υπό χειροκίνητο έλεγχο, 27,3 χιλιόμετρα βόρεια της Λάρισας.

Μπορεί να υπάρξει “διόρθωση”;

Στο χώρο της δημόσιας υγείας, η συγκάλυψη, η διαστρέβλωση γεγονότων και η ελλειμματική ενημέρωση, είναι πράγματα που δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν. Στη ζωή εφαρμόζονται διάφορα συστήματα γνώσης, αξίες που φυτρώνουν μεν νωρίς, αλλά καθορίζουν την ταυτότητά μας. Η διόρθωση μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την τροποποίηση του εκπαιδευτικού συστήματος, στο οποίο η οικογένεια και η πρώιμη σχολική εκπαίδευση θα πρέπει να συμμετέχουν, δίνοντας πολύ μεγαλύτερη έμφαση στην αγωγή του πολίτη.

Η μέση περίοδος εκπαίδευσης, μέχρι την εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο, καλύπτει όσο το δυνατόν περισσότερα μαθήματα, με ιδιαίτερη έμφαση στη λογοτεχνία και τις τέχνες. Η ανώτατη εκπαίδευση απαιτεί α) περισσότερη ευελιξία, β) ελευθερία σκέψης και γ) ενθάρρυνση και υποστήριξη της έρευνας. Αυτό δε θα ήταν το ιδεώδες για τη φιλοσοφία και την κοινωνία των πολιτών.

Η επιστήμη, ως “παγκόσμια γλώσσα”, λειτουργούσε σχετικά καλά, πέρα από γεωγραφικά και πολιτικά σύνορα, ακόμα και κατά την εποχή του δάγκειου πυρετού και παρείχε ένα οργανωμένο σύστημα γνώσης, μαζί με τα πιο αξιόπιστα μέσα για την κατανόηση του κόσμου γύρω μας και μέσα μας, καθώς και λογικές αναλύσεις καταστροφικών γεγονότων, όπως στα Τέμπη. Η δε ενημέρωση του κοινού από ειδικούς, λειτούργησε καλά, κατά τη διάρκεια του COVID και για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Όσον αφορά τα Τέμπη, το τραγικό αποτέλεσμα μπορεί θεωρητικά να εξηγηθεί, βάσει των πληροφοριών που βρίσκονται στο δημόσιο χώρο. Θέλω όμως να τονίσω ότι τα δάκρυα της τραγωδίας και τα μαθήματα που πήραμε από αυτή, δεν πρέπει ποτέ να ξεχαστούν, να χαθούν.

Εξ αρχής, επιτρέψτε μου να αναφέρω ότι η συνταγματική και νομοθετική κατάχρηση που εμφανίζεται σήμερα, είναι ένας αυξανόμενος κίνδυνος, όπως ήταν τα μέτρα λιτότητας, κάτι δηλαδή, που μπορεί να οδηγήσει σε αναπάντεχη καταστροφή. Σχετικά, πρέπει να ξέρουμε πολύ περισσότερα για τούς πολιτικούς, τους κοινωνικούς και τους συμπεριφορικούς παράγοντες που διαδραματίζουν ρόλο ή καθορίζουν τα καταστροφικά γεγονότα.

Για την Ελληνική κοινωνία, η πρόκληση του σιδηροδρομικού δυστυχήματος στην κοιλάδα των Τεμπών, στην Κεντρική Ελλάδα, στις 28.02.2023, είναι πολύπλευρη. Με το δυστύχημα αυτό έχει αποδειχτεί ότι οι κίνδυνοι που σχετίζονται με το σύστημα μεταφορών, σήμερα, είναι πολλαπλοί, ενώ δεν αντιμετωπίζονται συντονισμένα και συνολικά. Όσον αφορά τον επιστημονικό σχεδιασμό και την ετοιμότητα για τα αυριανά συστήματα υγείας, καθώς και την αντιμετώπιση καταστροφών, υπάρχουν πολλές ελλείψεις.

Εξαρχής θα ήθελα να τονίσω ότι δεν υφίσταται επάρκεια σκέψεων και έρευνας, ιδίως σχετικά με τη κλιματική αλλαγή, κάτι που θα επηρεάσει πολλούς μηχανισμούς, όπως τις μεταλλικές ράγες, πάνω στις οποίες κινούνται τα τραίνα των ανθρώπων, με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν και τα βιολογικά συστήματα που παρέχουν ανθεκτικότητα στη ζωή μας. Όμως, αν δοθεί έμφαση στη δημόσια υγεία, που είναι η μοναδική και η πιο αποτελεσματική “lingua franca” μεταξύ των λαών, μπορούμε να προλάβουμε πολλά. Οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου αυξάνονται, ανεβάζοντας και τη θερμοκρασία της Γης πάνω από το όριο κινδύνου του 1,5 βαθμού. Η συνεχής δε αύξηση της θερμοκρασίας θα φέρει μελλοντικά την ανθρωπότητα σε μετωπική σύγκρουση με τον θάνατο.

Στις 28 Φεβρουαρίου 2023, 57 ζωές νέων ανθρώπων χάθηκαν τραγικά, ως αποτέλεσμα ελλείψεων και ενδεχομένως και ανθρώπινου λάθους, του σταθμάρχη. Δύο διαδοχικές αποφάσεις και συναφείς ενέργειες οδήγησαν σε μετωπική σύγκρουση δύο αμαξοστοιχίες γνωστής μάζας και ταχύτητας, στην ίδια, νότια σιδηροδρομική γραμμή: μια εμπορευματική και μια επιβατική αμαξοστοιχία. Η πρώτη απόφαση ελήφθη από τον Σταθμάρχη Λάρισας, ο οποίος έδωσε την ξεκάθαρη εντολή να συνεχιστεί η πορεία της επιβατικής αμαξοστοιχίας στη βόρεια γραμμή. Η δεύτερη απόφαση, την οποία αποδέχθηκε ο χειριστής, ελήφθη μέσα σε λίγα λεπτά και η αμαξοστοιχία κατευθύνθηκε από τον βορρά προς τον νότο, λόγω ανοικτού σημείου μεταγωγής. Λίγο αργότερα, σε 18 δηλαδή, λεπτά, έγινε η σύγκρουση.

Όποιο πρίσμα και αν χρησιμοποιήσουμε για να κατανοήσουμε, να αναλύσουμε ή και να συμφιλιωθούμε με το σιδηροδρομικό ατύχημα, αυτό θα είναι πάντα για μας μια τραγική καταστροφή. Τα δάκρυα, όμως, κάθε τραγωδίας και τα μαθήματα που παίρνουμε από αυτήν δεν πρέπει ποτέ να ξεχαστουν-χαθούν. Στις τραγωδίες, η συμπάθεια και η κοινωνική υποστήριξη για τα θύματα, τους επιζώντες και τις οικογένειές τους, δεν πρέπει ποτέ να εγκαταλείπεται, ενώ η ανάλυση των αιτίων και των αποτελεσμάτων τους πρέπει να διεξάγεται χωρίς δάκρυα, σύμφωνα με τις βέλτιστες πρακτικές της επιστήμης. Τα άλματα σε συμπεράσματα και ο εντυπωσιασμός θα πρέπει να αποφεύγονται.

Η επιστήμη πρέπει να έχει τον πρώτο λόγο, καθοδηγούμενη από τη σοφία της εμπειρίας και τη σοφία της δικαιοσύνης. Η κοινωνία πρέπει να ενημερώνεται από μία μόνο πηγή. Συναφώς, συστήνω τα εξής: τον Σχεδιασμό σεμιναρίων, εργαστηρίων και ενός νέου μεταπτυχιακού μαθήματος (με διαλέξεις, συζητήσεις, ασκήσεις και πρακτικές συνεδρίες εργαστηρίου υπολογιστών), διεπιστημονικής προσέγγισης, στον τομέα της δημόσιας υγείας και της διαχείρισης καταστροφών. Τέτοιες σπουδές θα σκόπευαν και στην καλύτερη κατανόηση των κινδύνων που μας απειλούν και θα λειτουργούσαν, προς όφελος και της περαιτέρω επιστημονικής κατάρτισης των ειδικών.

Η ανάπτυξη των σιδηροδρομικών μεταφορών

Επιτρέψτε μου να σας υπενθυμίσω ότι, με την ανάπτυξη των σιδηροδρομικών μεταφορών, προέκυψαν νέοι κίνδυνοι για τη δημόσια υγεία. Οι κίνδυνοι αυτοί έδωσαν ώθηση στην Αυστρία για την προστασία των ευπόρων που ταξίδευαν στις ακτές της Αδριατικής, καθώς αναπτύχθηκε η λουτροθεραπεία για την ευεξία, την ανακούφιση από τον πόνο και ως καταφύγιο των ασθενών με φυματίωση, στα νέα ιαματικά λουτρά.

Στις ΗΠΑ, οι σχολές δημόσιας υγείας αναπτύχθηκαν ως αποτέλεσμα των κινδύνων για την υγεία των ναυτικών των εμπορικών πλοίων, στη θάλασσα. Στη Βρετανία, η δημόσια υγεία εμφανίστηκε ως απάντηση στην έλλειψη υγιεινής, κατά τη διάρκεια της εκβιομηχάνισης και της ανάπτυξης ατμομηχανών, όπως και πλοίων και τρένων, που κίνησαν τη βιομηχανική επανάσταση. Δηλώνω για άλλη μια φορά, ότι οι σημαντικότεροι παράγοντες που βλάπτουν την υγεία του πληθυσμού, είναι τα τεράστια επίπεδα κοινωνικής ανισότητας, σε συνδυασμό με την απρόθυμη πολιτική αναγνώριση της δημόσιας υγείας, με την κακοδιαχείριση καταστροφών και την απόρριψη του σοφού πνεύματος της φιλοσοφίας.

Υποστηρίζω περαιτέρω, ότι όλα αυτά, έχουν συντελέσει στην εμφάνιση εκείνου που εγώ αποκαλώ “κοινωνική άνοια”. Η τελευταία ωθεί την κοινωνία σε μια κατάσταση αυξανόμενης αστάθειας, λόγω της ανεπάρκειας ενός συστήματος. Εάν όμως ξεσπάσει ένας πυρηνικός πόλεμος, η επιστήμη θα πάψει να υπάρχει και όλες οι τολμηρές πρωτοβουλίες, όπως και η καινοτόμος επίλυση προβλημάτων, που βρίσκονται σε εξέλιξη, με την τεχνητή νοημοσύνη, θα στερηθούν νοήματος.

Όσον αφορά τα Τέμπη, ο τραγικός θάνατος των 57 ψυχών προέκυψε από μηχανική πρόσκρουση, καθώς και από πυρκαγιά που ακολούθησε. Ωστόσο, η αιτιώδης συνάφεια των πολλών παραγόντων που προκάλεσαν την τελική σύγκρουση των τραίνων, δεν είναι εύκολο να γίνει κατανοητή. Όσον αφορά η δημόσια υγεία, είναι και ζήτημα ασφάλειας, που απαιτεί εθνική, περιφερειακή και διεθνή παρακολούθηση και δεν πρέπει να καθοδηγείται από ανθρώπους με πολιτικά κίνητρα, καθώς πρέπει πάντα να υπερισχύει της πολιτικής.