Μάρτα Χάρνεκερ – Αντίο στη διανοούμενη που πολέμησε τον καπιταλισμό όχι μόνο στα λόγια

«Απαιτείται ένα πολιτικό όργανο διότι χρειαζόμαστε ένα σώμα που θα θέσει το πλαίσιο για ένα πρώτο σχέδιο πρότασης ενός προγράμματος ή ενός εθνικού σχεδίου που αποτελεί εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό» Μάρτα Χάρνεκερ, από το αφιέρωμα της εφημερίδας Δρόμος της Αριστεράς, 22-6-2019

Έφυγε, πριν από λίγες μέρες, στα 82 της χρόνια η μάχιμη διανοούμενη, κοινωνιολόγος Μάρτα Χάρνεκερ. Γεννημένη στη Χιλή το 1937, αυστριακής μακρινής καταγωγής. Παιδί της εποχής της και της ανάγκης των κοινωνιών ή ακριβέστερα της ιστορικής τους κίνησης, στις οποίες έζησε. Σε τόπο και χρόνο. Κι αυτό αντανακλάται στο έργο και τη δράση της. Με σπουδές στο Παρίσι, αρχές της δεκαετίας του ’60, μαθήτρια και υποστηρίκτρια του Λουί Αλτουσέρ. Θα αποστασιοποιηθεί από τους παρισινούς κύκλους διανοουμένων, τόσο ως γραφή, όσο και ως πολιτική πρακτική.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Χατζηϊωσήφ στο πρόλογο της ελληνικής έκδοσης «Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού» (Παπαζήση, χ.χ.έ, πιθανότατα προς τα τέλη της δεκαετίας του ’70 ), «Το βιβλίο της Χάρνεκερ παρουσιάζει τα παλιά και τα νέα στοιχεία με τρόπο, που κάνει την ανάγνωση εύκολη και συνάμα δημιουργική. Η ανάγνωση είναι εύκολη γιατί η Χάρνεκερ δεν πέφτει στην παγίδα της διανοητικής εκζήτησης, που τόσο συναντάται στους παρισινούς κύκλους, όπου μαθήτεψε. Ίσως αυτό να οφείλεται στο ότι το βιβλίο γράφτηκε για το λατινοαμερικάνικο κοινό… όπου τα προβλήματα της Αριστεράς είναι τραγικά επείγοντα και δεν αφήνουν περιθώρια για θεωρητικές αοριστολογίες. Εξ άλλου, η Χάρνεκερ προχωρά με επαγωγικό τρόπο, ξεκινώντας από τις πιο απλές έννοιες για να φθάση σιγά-σιγά στις πιο σύνθετες».

Και πράγματι ο συγκεκριμένος εκλαϊκευτικός-παιδαγωγικός τρόπος γραφής την ακολούθησε ως αποτέλεσμα συνειδητών πολιτικών επιλογών και τρόπου ζωής. Συμμετείχε ενεργά στα επαναστατικά ή μεταβατικά εγχειρήματα σοσιαλιστικής οργάνωσης κοινωνιών, στην Κούβα τη δεκαετία του ’60, στη Χιλή της Λαϊκής Ενότητας των αρχών της δεκαετίας του ’70, στη Βενεζουέλα της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα. Σε πανεπιστημιακές αίθουσες, αλλά και σε οργάνωση μαθημάτων με εργάτες και αγρότες.

Δεν ενοχοποιούσε την αυτοχθονία

Δούλεψε δηλαδή όχι μόνον με διανοούμενα στρώματα, αλλά και με ανθρώπους της χειρωνακτικής εργασίας, του εργατικού και αγροτικού μόχθου. Καρπός αυτής της πολιτικής και διανοητικής πρακτικής ήταν, στις αρχές δεκαετίας του ’90, η ίδρυση της οργάνωσης για την Λατινοαμερικανική Λαϊκή Μνήμη, ως αποτέλεσμα του ιδιαίτερου ενδιαφέροντός της, όχι μόνον για τις παγκόσμιες εμπειρίες, αλλά και τις εθνικές, τις αυτόχθονες-ιθαγενείς λαϊκές. Δεν ενοχοποιούσε την έννοια της αυτοχθονίας, όπως συμβαίνει με αρκετούς διανοούμενους της αριστεράς στη χώρα μας, ριζοσπαστικής ή μεταρρυθμιστικής, απεναντίας στηριζόμενη σ’ αυτήν οικοδομούσε θεωρητικά σχήματα και πολιτικές παρεμβάσεις.

Έβλεπε την ενότητα του εθνικού με το κοινωνικό σε μια απελευθερωτική πραγματικά δημοκρατική προοπτική, γιατί ακριβώς πολλοί εθνικοί κοινωνικοί σχηματισμοί της Νότιας Αμερικής ήταν (και είναι) κυρίαρχοι-κυριαρχούμενοι με συνεχή πάλη στο εσωτερικό τους, αλλά και σε διεθνική αλληλέγγυα προοπτική, απέναντι στις δυνάμεις του ιμπεριαλισμού και τους κατά τόπους κοινωνικούς και πολιτικούς υποστηρικτές τους.

Η κίνηση πολλών εθνικών κοινωνικών σχηματισμών της Νότιας Αμερικής ως κυρίαρχων-κυριαρχούμενων είναι το κοινό σημείο με την ελληνική περίπτωση. Γι’ αυτό και ο κομβικός ιστορικά ρόλος της εθνικής διάστασης του κοινωνικού αγώνα σε μια κατεύθυνση αντιιμπεριαλιστική. Η διαφορά-έλλειμμα των λαών της Βαλκανικής και της Ανατολικής Μεσογείου σε σχέση με τους λαούς της Λατινικής Αμερικής είναι η απουσία ενός περιφερειακού διεθνισμού και η ανάπτυξη εθνικιστικών ανταγωνισμών εγγενών ή ετεροκαθοριζόμενων, επεκτατισμών με διάφορες μορφές.

Μια παρέκβαση. Θυμάμαι, πρέπει να ήταν πριν μια 15ετία περίπου, όταν μια άλλη πολύ σημαντική διανοητική και αγωνιστική λατινοαμερικάνικη φιγούρα, ο Εδουάρδο Γκαλεάνο, είχε έρθει στην Ελλάδα για μια διάλεξη-συζήτηση στο ΜΑΧ του Πολυτεχνείου προσκεκλημένος νομίζω του ενδιαφέροντος περιοδικού «Σήματα Καπνού» ή κάποιου ανάλογου χώρου, όπου η θετική τοποθέτησή του για το «εθνικό» δίχασε την κατάμεστη αίθουσα. Είχαν χειροκροτήσει τη συγκεκριμένη αναφορά οι μισοί, ένδειξη κι αυτό του διχασμού της μετα το 1990 ελληνικής αριστεράς στο συγκεκριμένο ζήτημα. Ένας πίσω μου, παιδί της λατινοαμερικανικής σχολής της εξάρτησης, αλλά και του περιοδικού Monthly Review, σχολίασε «δεν γνώριζαν ποιόν ήρθαν να ακούσουν».

Κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης

Στο ανωτέρω πλαίσιο, η Μάρτα Χάρνεκερ υπήρξε ενεργός στο κίνημα κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης στις αρχές της περασμένης δεκαετίας, από την οπτική της μαρξιστικής αριστεράς, την ταυτόχρονα παγκόσμια και τοπική, «Glocal» με όρους διεθνείς, «Πάντοπος» με την ορολογία ενός Έλληνα ριζοσπάστη διανοούμενου. Η Μάρτα Χάρνεκερ έβλεπε την αναγκαιότητα ύπαρξης μιας πολιτικής οργάνωσης, γιατί διαφορετικά οι κυριαρχούμενες κοινωνικές τάξεις υφίστανται τον κατακερματισμό, στερούμενες αρθρωμένης ενότητας βούλησης στον πολιτικό ανταγωνισμό, επισημαίνοντας παράλληλα δύο στοιχεία.

Πρώτον, ότι το πολιτικό όργανο πρέπει να προσαρμόζεται στις ανάγκες του κοινωνικού σχηματισμού που δρα, χωρίς προκαθορισμένες πολιτικο-οργανωτικές φόρμουλες. Δεύτερον, να λειτουργεί δημοκρατικά, όχι ως αυτοσκοπός, αλλά ως πραγματοποιημένο μέρος του σκοπού, όχι μόνον στο εσωτερικό του, αλλά λειτουργώντας ως εργαλείο για συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων πολιτών.

Την θυμάμαι δυναμική και ενθουσιώδη στο Πάντειο, σε μια εκδήλωση για την Αριστερά του 21ου αιώνα, στις αρχές της μνημονιακής περιόδου, όταν υπήρχε μια σχετική άνοδος της αγωνιστικής διαθεσιμότητας στην ελληνική κοινωνία και υπήρχε πολύς κόσμος στο αμφιθέατρο «Σάκης Καράγιωργας» εκείνο το απόγευμα.

Τα βιβλία της που κυκλοφορούν στα ελληνικά είναι «Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού» (Παπαζήση, χχέ), ‘Πραγματοποιώντας το αδύνατο. Η Αριστερά στο κατώφλι του 21ου αιώνα’ (Οδυσσέας, 2007), ‘Ιδέες για τον αγώνα. Εργαλεία πολιτικής’ (Α/συνέχεια, 2015)

Η θέση της Μάρτα Χάρνεκερ είναι δίπλα στους σημαντικότερους ριζοσπάστες κοινωνιολόγους της λατινοαμερικανικής σχολής, με τις διαφορές τους, όπως ο Αντρέ Γκούντερ Φρανκ, ο Εδουάρδο Γκαλεάνο, ο Ερνέστο Λακλάου και πολλοί άλλοι. Κυρίως όμως θα είναι στη μνήμη και στους αγώνες των λαών για μια κοινωνία ελευθερίας, ισότητας, ανθρωπιάς και αλληλεγγύης.