Μεταναστευτικό: Αλλάζει ο τρόπος προσδιορισμού της ηλικίας όσων δηλώνουν ανήλικοι

Ο υπουργός Μετανάστευσης δήλωσε σχετικά: «Από τη πρώτη στιγμή που ανέλαβα υπουργός εξήγγειλα την ανάγκη για αξιόπιστο έλεγχο για την ανηλικότητα όσων πολιτών τρίτων χωρών το δηλώνουν. Με την υφυπουργό Σ. Βολουδάκη δουλέψαμε προς αυτήν την κατεύθυνση και με τον υπουργό Υγείας Άδωνι Γεωργιάδη υπογράψαμε την ΚΥΑ που πλέον διασφαλίζει με τον πιο επιστημονικά άρτιο τρόπο τον έλεγχο της ακρίβειας όσων δηλώνουν ανήλικοι. Πλέον, όποιος δηλώνει ψευδώς ανήλικος θα έχει συνέπειες και όποιος αρνείται τον έλεγχο θα τεκμαίρεται ενήλικος και θα οδηγείται στις δομές ενηλίκων».

Από τη πλευρά της, η υφυπουργός δήλωσε ότι «Με τη νέα ρύθμιση διασφαλίζεται ότι η διαδικασία προσδιορισμού της ηλικίας θα γίνεται με τρόπο αξιόπιστο, επιστημονικά τεκμηριωμένο και σεβαστό προς τα δικαιώματα των αιτούντων. Στόχος μας είναι να προστατεύσουμε ουσιαστικά τους ανηλίκους που έχουν ανάγκη, ενώ παράλληλα να αποτρέψουμε καταχρήσεις και να ενισχύσουμε την ασφάλεια και τη διαφάνεια του συστήματος υποδοχής».

Ποια η πρακτική σημασία της διαπίστωσης της ανηλικότητας; Με τον όρο “ασυνόδευτος ανήλικος” νοείται το πρόσωπο ηλικίας κάτω των 18 ετών, το οποίο φθάνει στο έδαφος ενός κράτους χωρίς να συνοδεύεται από ενήλικο υπεύθυνο για αυτόν, σύμφωνα με το νόμο ή την πρακτική του οικείου κράτους υποδοχής, και για όσο χρόνο κανένας ενήλικος δεν ασκεί στην πράξη την επιμέλειά του. Ως ασυνόδευτος λογίζεται και ο ανήλικος που εγκαταλείπεται ασυνόδευτος μετά την είσοδό του στο έδαφος του κράτους υποδοχής.

Ο χαρακτηρισμός ενός προσώπου ως ασυνόδευτου ανηλίκου έχει σημαντικές επιπτώσεις για τον ενδιαφερόμενο. Η συγκεκριμένη ομάδα πληθυσμού εντάσσεται στις άκρως ευάλωτες ομάδες. Πρωταρχικής σημασίας αρχή, από την οποία το κράτος δε μπορεί να παρεκκλίνει, είναι αυτή του βέλτιστου συμφέροντος του ανηλίκου και με βάση αυτή ο ανήλικος απολαμβάνει ειδικής μεταχείρισης, ειδικών συνθηκών υποδοχής και δικαιωμάτων.

Σημαντικότερα από αυτά είναι η στέγαση σε ειδικά κέντρα φιλοξενίας, ή σε διακριτούς ειδικά διαμορφωμένους χώρους, είτε εντός των κοινών Δομών Φιλοξενίας, είτε εκτός, ο διορισμός επιτρόπου, η πρόσβαση στην εκπαίδευση, η παροχή υγειονομικής και φαρμακευτικής περίθαλψης και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και η επανένωση των ανηλίκων με την οικογένειά τους, εφόσον αυτή εντοπιστεί.

Ποιες οι βασικές αλλαγές

Το γεγονός των αυξημένων υποχρεώσεων του κράτους έναντι των ανηλίκων και η διακριτή μεταχείριση που απολαμβάνουν, μπορεί να οδηγήσει σε κατάχρηση του συστήματος και αυτό ακριβώς αποτελεί και τη στόχευση της εν λόγω ΚΥΑ, στα πλαίσια της γενικότερης αυστηροποίησης του νομοθετικού πλαισίου και της αποτρεπτικής πολιτικής του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου. Οι βασικές αλλαγές είναι οι εξής:

• Αυθημερόν ολοκλήρωση σωρευτικά και των τριών σταδίων της διαδικασίας

Βάσει του μέχρι πρότινος ισχύοντος θεσμικού πλαισίου εκτίμησης της ανηλικότητας, προβλεπόταν ο προσδιορισμός της ηλικίας του προσώπου άπαξ με τους ακόλουθους διαδοχικά (και όχι σωρευτικά) τρόπους:

α) Αξιολόγηση της σωματικής ανάπτυξης μακροσκοπικών χαρακτηριστικών, όπως ύψος, βάρος, δείκτης μάζας σώματος, φωνής και τριχοφυΐας, κατόπιν κλινικής εξέτασης και λήψης ιατρικού ιστορικού βάσει τιμών αναφοράς ή σωματομετρικών δεδομένων. Η κλινική αυτή εξέταση διενεργείται από κατάλληλα καταρτισμένο επαγγελματία υγείας (ιατροί παθολόγοι, παιδίατροι, κ.ά.).

β) Στην περίπτωση αιτιολογημένης αδυναμίας εκτίμησης της ηλικίας βάσει της ανωτέρω εξέτασης, έπεται ψυχοκοινωνική αξιολόγηση από εκπαιδευμένο ψυχολόγο και κοινωνικό λειτουργό, οι οποίοι εξετάζουν τη γνωστική, συμπεριφορική και ψυχολογική ανάπτυξη του ατόμου και συντάσσουν σχετική έκθεση.

Η ανωτέρω ψυχοκοινωνική αξιολόγηση περιλαμβάνει τουλάχιστον μία ημιδομημένη συνέντευξη, κατά την οποία διερευνάται η προσωπική ιστορία του ατόμου, συνεκτιμώντας όλα τα απαραίτητα στοιχεία που σχετίζονται με την ψυχολογική ωρίμανση του ατόμου. Το αποτέλεσμα του προσδιορισμού της ηλικίας σε αυτό το στάδιο προκύπτει από τον συνδυασμό της ψυχοκοινωνικής αξιολόγησης, αλλά και της εξέτασης της σωματικής ανάπτυξης των μακροσκοπικών χαρακτηριστικών.

γ) Αν κατόπιν των ανωτέρω εξετάσεων, εξακολουθεί να υφίσταται αιτιολογημένη αμφιβολία, τότε η εκτίμηση της ηλικίας θα πραγματοποιείται είτε με ακτινογραφία αριστερού καρπού και άκρας χειρός για τον προσδιορισμό της οστικής ηλικίας, είτε οδοντικής εξέτασης, είτε οδοντικής ακτινογραφίας, είτε, τέλος, με κάθε άλλο πρόσφορο μέσο που, βάσει διεθνούς βιβλιογραφίας και πρακτικής, μπορεί να δώσει έγκυρο πόρισμα.

Προβλεπόταν, μάλιστα, ρητά πως η εξάντληση κάθε ανωτέρω σταδίου είναι υποχρεωτική πριν την εφαρμογή του επόμενου, αιτιολογείται επαρκώς και κοινοποιείται στο παραπέμπον όργανο για τις ενέργειες περαιτέρω παραπομπής στις περιπτώσεις αιτιολογημένης αδυναμίας εκτίμησης της ανηλικότητας. Στον αντίποδα, η νέα διαδικασία, “κρατά” τις μεθόδους προσδιορισμού της ανηλικότητας, ωστόσο προβλέπει τον άπαξ και αυθημερόν προσδιορισμό και τον συνδυασμό και των τριών μεθόδων ως ακολούθως:

• Ιατρική αξιολόγηση της σωματικής ανάπτυξης μακροσκοπικών χαρακτηριστικών, όπως ύψος, βάρος, φωνή και τριχοφυΐα, κατόπιν κλινικής εξέτασης και λήψης ιατρικού ιστορικού βάσει τιμών αναφοράς ή σωματομετρικών δεδομένων, για την οποία εκδίδεται παραχρήμα έγγραφη γνωμάτευση.
• Ψυχοκοινωνική αξιολόγηση από ψυχολόγο ή κοινωνικό λειτουργό, κατά την οποία διερευνάται η γνωστική, συμπεριφορική και ψυχολογική ανάπτυξη και ωριμότητα του ατόμου. Η εκτίμηση περί της ηλικίας του αιτούντος καταγράφεται σε σχετική έκθεση που εκδίδεται παραχρήμα.
• Ακτινογραφία αριστερού καρπού και άκρας χειρός για τον προσδιορισμό της οστικής ηλικίας του αιτούντος, η οποία βάσει της διεθνούς βιβλιογραφίας και πρακτικής μπορεί να οδηγήσει σε ασφαλές πόρισμα σχετικά με την διαπίστωση της ηλικίας του προσώπου.

Βασική αλλαγή, επομένως, αποτελεί ο συνδυασμός και των τριών μεθόδων σωρευτικά για τον προσδιορισμό της ηλικίας, διαδικασία η οποία πρέπει να ολοκληρωθεί αυθημερόν (!) από την παραπομπή. Δηλαδή, ιατρική εκτίμηση, ψυχοκοινωνική αξιολόγηση (με παράλληλη απαλοιφή της ημιδομημένης συνέντευξης) και ακτινολογική απεικόνιση πρέπει να ολοκληρωθούν εντός της ίδιας ημέρας. Για το λόγο αυτό, προβλέπεται ότι σε περίπτωση αδυναμίας εφαρμογής μίας εκ των μεθόδων, δεν κωλύει την ολοκλήρωση της διαδικασίας, προφανώς θυσιαζόμενη στο βωμό της ταχύτητας…

Μαχητό τεκμήριο ενηλικότητας σε περίπτωση άρνησης

Μία βασική τομή της νέας ΚΥΑ αποτελεί η θέσπιση μαχητού τεκμηρίου ενηλικότητας, σε περίπτωση που ο ανήλικος αρνηθεί να υποβληθεί στη διαδικασία, εν όλω ή εν μέρει, συμπεριλαμβανομένων των ιατρικών εξετάσεων. Παρά το γεγονός ότι τυπικά αναγνωρίζεται το δικαίωμα άρνησης υποβολής στη διαδικασία και ιδίως της άρνησης της υποβολής σε ιατρική πράξη (το οποίο θα αποτελούσε ευθεία παραβίαση βασικών δικαιωμάτων του) ουσιαστικά τούτο λειτουργεί σε βάρος του ανηλίκου, λειτουργώντας τιμωρητικά, υπό την έννοια ότι εφεξής θα λογίζεται ως ενήλικος, με ότι συνεπάγεται για την απώλεια προστασίας και δικαιωμάτων.

Τέλος, συγκριτικά με το προ-ισχύον πλαίσιο, μειώνεται δραστικά η προθεσμίας άσκησης ενδίκων βοηθημάτων κατά της σχετικής απόφασης προσδιορισμού ηλικίας, εκ μέρους του ενδιαφερομένου από 15 ημέρες σε πέντε.

Κριτική των μεθόδων

Σε αντίθεση με τις δηλώσεις των αρμοδίων περί επιστημονικής αρτιότητας και αξιοπιστίας των διαδικασιών, έρχεται η κριτική επιστημονικών φορέων και ομάδων, που θέτουν στο επίκεντρο τη διαδικασία διαπίστωσης της ανηλικότητας και ιδίως τις ιατρικές πράξεις, για το λόγο ότι όλες οι ανωτέρω επιμέρους ιατρικές εξετάσεις έχουν κατά το μάλλον ή ήττον ένα κοινό σημείο: Την περιορισμένη αξιοπιστία ως προς τον τελικό καθορισμό της ηλικίας, καθώς το περιθώριο σφάλματός τους κυμαίνεται στα δύο περίπου χρόνια, σε σχέση με την πραγματική ηλικία του ενδιαφερομένου.

Εξάλλου, πολλές, εξ αυτών των μεθόδων για τη διαπίστωση της ανηλικότητας έχουν έντονα παρεμβατικό χαρακτήρα για την ιδιωτική ζωή και την αξιοπρέπειά του ατόμου, δίχως παράλληλα να εξυπηρετούν συγκεκριμένο ιατρικό-θεραπευτικό σκοπό. Εις ότι αφορά το πρώτο στάδιο, της αξιολόγηση της φυσικής ανάπτυξης, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Υποστήριξης για το Άσυλο, παρουσιάζει σοβαρά μειονεκτήματα καθώς «κατά τις μετρήσεις δεν συνυπολογίζονται οι διακυμάνσεις που υφίστανται λόγω διαφορετικής εθνικότητας, φυλής, πρόσληψης θρεπτικών ουσιών και κοινωνικοοικονομικής προέλευσης».

Εξάλλου, ο βαθμός ωρίμανσης μπορεί να επηρεάζεται από τυχόν παθήσεις του ενδιαφερομένου. Περαιτέρω, μεταξύ των ιατροδικαστικών μεθόδων προσδιορισμού της ηλικίας, ο υπολογισμός της ηλικίας βάσει των σωματικών χαρακτηριστικών είναι η λιγότερο ακριβής». Οι εν λόγω μέθοδοι, απαιτούν παρεμβατικού χαρακτήρα φυσικές εξετάσεις, γεγονός που αντιβαίνει στον σεβασμό με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίζεται η ιδιωτική ζωή και η αξιοπρέπειά του ατόμου.

Εις ότι αφορά, το δεύτερο στάδιο, των ψυχολογικών τεστ η κριτική έγκειται στο γεγονός ότι ο υπολογισμός πρέπει να πραγματοποιείται από κλινικό ιατρό ή επαγγελματία κοινωνικό λειτουργό κατάλληλα εκπαιδευμένο στο πεδίο της προστασίας/φροντίδας των παιδιών, ενώ για την αποτελεσματικότητα της διαδικασίας, είναι απαραίτητη η δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ του ατόμου και του αξιολογητή του. Σίγουρα δε αυτό είναι αδύνατον να γίνει αυθημερόν και υπό την ψυχολογική πίεση του υπαγόμενου στη διαδικασία προσώπου. Εξάλλου, διάφορες μη κυβερνητικές οργανώσεις, επισημαίνουν τους κινδύνους που ενέχει η συγκεκριμένη μέθοδος κυρίως ενόψει του μεγάλου εύρους υποκειμενικών ερμηνειών εκ μέρους των κοινωνικών λειτουργών.

Η ΚΥΑ, οι ανήλικοι και οι επικρίσεις

Τέλος, εις ότι αφορά το τρίτο στάδιο, την ακτινογραφία άκρας χειρός θεωρείται ως η πλέον αναξιόπιστη όσον αφορά ιδίως τις μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες (15-18 ετών) και όσον αφορά άτομα διαφορετικής εθνοτικής και φυλετικής προέλευσης με ποσοστό απόκλισης +/- 2, ενώ σημαντικές αποκλίσεις διαπιστώνονται και αναλόγως της εθνοτικής/φυλετικής ομάδας. Περαιτέρω δε, θεωρείται η πλέον επεμβατική μέθοδος, στο βαθμό που χρησιμοποιείται ιοντίζουσα ακτινοβολία, που δύναται να είναι επιβλαβής.

Στην ήδη εκπεφρασμένη κριτική, η νέα ΚΥΑ έρχεται να προσθέσει την ταχύτητα, καθώς όλα τα ανωτέρω πρέπει να εκτελεστούν αυθημερόν, δημιουργώντας περαιτέρω αμφιβολίες για την ορθότητα της διαδικασίας, αλλά και την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων. Και δεδομένου ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ασυνόδευτων ανηλίκων κυμαίνεται σε εφηβικές ηλικίες, η νέα διαδικασία ενέχει κινδύνους και θέτει στο στόχαστρο θεμελιώδη δικαιώματα.

Η νέα ρύθμιση λοιπόν εισάγει διαδικασίες εξπρές, μαχητό τεκμήριο σε βάρος των ανηλίκων, αλλά και σύντμηση των προθεσμιών προσβολής της διοικητικής απόφασης, κινούμενη προφανώς στο πλαίσιο της σκληρής μεταναστευτικής πολιτικής που επιδεικνύει το Υπουργείο. Στο βωμό αυτής, ωστόσο, δε θα πρέπει να θυσιαστούν δικαιώματα μίας τόσο ευάλωτης ομάδας, όπως αυτής των ανηλίκων. Ουδείς τάσσεται υπέρ της κατάχρησης του προστατευτικού πλαισίου, όμως η όποια διαδικασία θα πρέπει να παρέχει τα εχέγγυα της ορθής και νόμιμης κρίσης.

 

---

 

Η Εύα Γιαλίδη είναι δικηγόρος.