Μη δαιμονοποιούμε την ιδιωτική εκπαίδευση

Κρατικά, λοιπόν, ή Ιδιωτικά Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα; Η απάντηση που συνήθως προβάλλεται στο ερώτημα, που δεν ταλανίζει μόνο την εκπαίδευση, παραπέμπει στο Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας: Επιτρέπει αυτό την ίδρυση Ιδιωτικών ΑΕΙ; Έωλο το ερώτημα. Στη χώρα μας, από την ανατροπή του Όθωνα (1862) και μετά, ο δημόσιος βίος έγινε έρμαιο των νομοδιδασκάλων αρχικώς, των γενικώς νομομαθών στη συνέχεια και τελικώς των δικηγόρων.

“Επιστήμων” μέχρι πρόσφατα σήμαινε “δικηγόρος” ή, κατά παραχώρηση, “γιατρός”. Τις συνέπειες την είχε κατανοήσει ο – παρά τις βλαπτικές ιδιομορφίες του – οξυνούστατος Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος, όταν εντόπιζε υποψήφιο για ανώτατο κυβερνητικό αξίωμα που δεν είχε “πτυχίο Νομικής”, περιχαρής ανέκραζε: «Τρέξατε, τρέξατε! Ελάτε να δείτε! Βρήκα [διαπρεπή] Έλληνα που δεν είναι δικηγόρος!». Δίκιο είχε ο δικτάτωρ. Και για να γίνει αυτό κατανοητό, ας ανατρέξουμε στους Αρχαίους μας: «Όπου υπάρχουν πολλοί νόμοι», μας δίδαξαν αυτοί, «υπάρχει μεγάλη παρανομία».

Δεδομένου όμως ότι η μελέτη των Σοφών της Αρχαιότητας έχει απολακτιστεί από την καθημερινότητά μας, ας ρίξουμε μια ματιά στη Σύγχρονη Ιστορία του κόσμου μας. Ένα και μόνο Σύνταγμα δεν έχει – μέχρι σήμερα – καταπατηθεί: εκείνο της Μεγάλης Βρεταννίας που, ως γνωστόν, παραμένει εθιμικό, δηλαδή άγραφτο. Και μία μόνο συνθήκη συμμαχίας δεν έχει έως τώρα καταστρατηγηθεί: η μεταξύ των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου που, επίσης ως γνωστόν, ποτέ δεν υπογράφηκε. Και εν κατακλείδι – για να θυμηθούμε τη λαϊκή σοφία των Λατινοαμερικανών: “Οι νόμοι κα τα διατάγματα υπάρχουν για να παραβιάζονται.”

Το μειονέκτημα των κρατικών μας ΑΕΙ

Εν ολίγοις: Σημασία δεν έχουν οι νόμοι αλλά οι άνθρωποι. Εάν θέλουμε καλά Σχολεία, πρέπει να έχουμε σωστούς ανθρώπους. Η απαγόρευση, στη χώρα μας, ίδρυσης Πανεπιστημίων ιδιωτικών, εξυπηρετούσε ένα κυρίως σκοπό: τη διατήρηση της εθνικής ενότητας, βάση της οποίας ήταν το Θρήσκευμα. «Όποιος υπάγεται στην πνευματική δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως μαθαίνει να μιλάει ελληνικά και τελικώς γίνεται Έλληνας», μας επισήμαναν πριν από πολλές δεκαετίες οι Καποδίστριας και Παπαρρηγόπουλος. Σωστό! Εάν όμως η Εκκλησία, με την τυπολατρεία που τη χαρακτηρίζει, μπορούσε να εμπεδώσει την εθνική συνείδηση στη λαϊκή μάζα, οι επίδοξοι επιστήμονες/ “ταγοί του Έθνους” έπρεπε να είναι κάτοχοι παιδείας ενιαίας και διαμορφωμένης έτσι, ώστε να μη υπάρχουν “ρωγμές” στο εθνικό σύνολο.

Αυτό, βέβαια, παρουσίαζε μειονέκτημα “βάναυσο”: Το εκάστοτε πολιτικό καθεστώς απολάκτιζε από τα Πανεπιστήμια εκείνους που θεωρούσε ως ιδεολογικώς αντίθετους. Οι περιπτώσεις του Δημήτριου Πάλλα (1907-1995), βυζαντινολόγου που διώχτηκε από το ΕΚΠΑ από το καθεστώς της 21ης Απριλίου, και του Νικόλαου Καρμίρη (1930-1977), η θανάτωση του οποίου εντέχνως “δρομολογήθηκε” λίγο μετά τη Μεταπολίτευση του 1974, αρκούν για να καταδείξουν του λόγου το αληθές. Τι σημασία είχαν σε αυτές τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις τα νομοθετήματα και οι κανονισμοί; Καμία! Και ειδικώς ως προς το “Κράτος Δικαίου” κ.τ.λ., ας μου επιτραπεί να υπενθυμίσω τη δική μου, προσωπική περιπέτεια, τη σχετική με την απόφαση 3138/1996 του Συμβουλίου της Επικρατείας, που, κατά κυβερνητική δήλωση, δεν έμελλε ποτέ να εφαρμοστεί.

Συμπερασματικώς: Στην ουσία, καμιά σημασία δεν έχει το τι διαλαμβάνει το άρθρο 16, ή οποιοδήποτε άλλο του Συντάγματος. Σημασία έχει το τι πρέπει να γίνει για το καλό του τόπου μας. Και έχοντας αυτό υπόψη, αφεύκτως έρχονται κατά νουν τα “κοπάδια” εφήβων που επί δεκαετίες έφευγαν από εδώ, για να σπουδάσουν στο εξωτερικό. Αυτό ήταν το μέγα μειονέκτημα της όλης δομής των κρατικών μας ΑΕΙ.

Η εκπαίδευση και οι περιπέτειες της

Το σύστημα εισαγωγής ήταν, σε γενικές γραμμές, δίκαιο. Δεν υπήρχαν όμως βαθμίδες παιδείας ενδιάμεσης μεταξύ της δευτεροβάθμιας και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Έτσι, πάρα πολλά παιδιά έφευγαν “για να σπουδάσουν” ιδίως στην Ιταλία. Οι εκεί περιπέτειές τους δεν έχουν ακόμη πλήρως καταγραφεί. Προφορικώς μόνο γίνεται λόγος για τα περιστέρια που δολίως παγίδευαν, “επειδή δεν είχαν να φάνε”, για τις προσπάθειές τους, τις νύχτες “χωρίς φεγγάρι”, να μαζέψουν, στα σιντριβάνια της Ρώμης, μικρής αξίας νομίσματα, “γιατί ήταν άφραγκοι”, ή και το λάδι Castrol που αγόραζαν/κλέβανε από τα βενζινάδικα, για να τηγανίσουν ό,τι η “έρμη η μάνα τους” τούς έστελνε “από την πατρίδα”. Πολλοί τα θυμούνται αυτά και γελάνε…, αλλά πρέπει να συνυπολογιστούν εκείνοι που δεν μπορούν να τα θυμηθούν, επειδή πεθάνανε νωρίς, πολύ νωρίς…

Μετά τη Μεταπολίτευση, το πρόβλημα έγινε κατανοητό και άρχισε η ανάπτυξη Σχολών “ενδιάμεσων” μεταξύ του Γυμνασίου και των ΑΕΙ. Υπήρχαν ήδη λίγες καλές Σχολές αυτού του τύπου, κρατικές και μη, όπως εκείνη των Ξεναγών, καθώς και τα Κέντρα Ανωτέρας Τεχνικής Εκπαιδεύσεως/ΚΑΤΕ. Τα τελευταία εξελίχθηκαν σε Κέντρα Ανώτερης Τεχνικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης/ΚΑΤΕΕ που τελικώς έγιναν Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα/ΤΕΙ. Με αυτές τις σχολές μπορούσε να λυθεί ένα από τα κύρια προβλήματα της Παιδείας μας: Η προώθηση “απολυτηριούχων” της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης σε Ιδρύματα όχι Ανώτατα αλλά Ανώτερα.

Τότε όμως ενέσκυψε η καταιγίδα του δικαιωματισμού που σάρωσε τα πάντα. Τα ΤΕΙ βαθμιαίως αναβαθμίστηκαν… έτσι, ώστε σήμερα έχουν νομικώς κατοχυρωθεί ως Πανεπιστήμια. Πώς όμως έγινε αυτό επιτρεπτό; Πράγματι, για να γίνει κανείς “διδάσκων Πανεπιστημίου”, πρέπει να έχει διδακτορικό δίπλωμα. Εν μια και μόνη νυκτί, οι καθηγητές των ΤΕΙ αναγορεύθηκαν διδάκτορες;

Τελοσπάντων… Το αποτέλεσμα; Σήμερα, σχεδόν οι πάντες μπορούν να είναι πτυχιούχοι άρα “επιστήμονες”. Η διάκριση όμως μεταξύ του “πτυχιούχου/επιστήμονα” και του – όπως θα έλεγαν οι Αρχαίοι μας – όντως επιστήμονα έχει γίνει δυσδιάκριτη. Άρα η ύπαρξη ιδιωτικών ΑΕΙ, των οποίων η λειτουργία δεν θα επηρεάζεται από πολιτικά καθεστώτα και φοιτητικές κινητοποιήσεις, αποτελεί ανάγκη. Και φυσικά, στο πεδίο αυτό η χώρα μας συνιστά μία ακόμη – θλιβερή! – εξαίρεση.

Ευρωπαϊκή και αμερικανική εμπειρία στην εκπαίδευση

Κυρίως στις γερμανικές χώρες τα πανεπιστήμια παραδοσιακώς υπάγονταν στον έλεγχο της κρατικής εξουσίας. Η περίφημη Σορβόννη, στο Παρίσι, ήταν Σχολή Θεολογική που φυσικά ελεγχόταν από την Εκκλησία. Η Οξφόρδη και το Καίμπριτζ, στην Αγγλία, ήταν… μοναστήρια όπου εκπαιδευόταν η εκάστοτε “Χρυσή Νεολαία”. Στην Ιταλία υπήρξαν, ήδη από τα τέλη του Μεσαίωνα, πανεπιστήμια, όπως εκείνο της Πάδοβας, που δεν ελέγχονταν ούτε από το Κράτος ούτε από την Εκκλησία. Στο ιταλικό Camerino από παλιά λειτουργεί πανεπιστήμιο ιδιωτικό… και ιδιωτικό είναι, στο Μιλάνο, το περίφημο Bocconi.

Όσον αφορά τις ΗΠΑ, ο λόγος περιττεύει, δεδομένου ότι τα εκεί κορυφαία ΑΕΙ είναι ιδιωτικά, ενώ τα State ones (=πολιτειακά/κρατικά) γενικώς έχουνε σημασία μικρή έως υποτυπώδη. Και τέλος, αξίζει ακόμη μία αναφορά στη Γαλλία, χώρα όπου το État (= Κράτος) γράφεται πάντα με κεφαλαίο. Εκεί λοιπόν, έχει από καιρό εξασφαλιστεί μια δικλείδα σε όσους δεν περνούσαν τις εξετάσεις του θρυλικού baccalauréat (= κάτι σαν τις δικές μας Πανελλήνιες). Ορθώς λοιπόν έγινε διάκριση μεταξύ εκείνων που ούτως ή άλλως ήταν ακατάλληλοι για ανώτατες σπουδές και όσων, για λόγους ποικίλους, δεν μπορούσαν να υπαχθούν στη σκληρή αυτοπειθαρχία που απαιτούσε η απόκτηση του baccalauréat.

Έτσι, ιδρύθηκαν Σχολές (Écoles) μεγάλου κύρους, η εισαγωγή στις οποίες γινόταν βάσει όχι μόνο τίτλων αλλά και ερευνητικού ζήλου/ικανότητας. Εάν δηλαδή κάποιος εργάτης, χωρικός κ.ο.κ. δεν ήταν κάτοχος του baccalauréat αλλά μπορούσε να αποδείξει, στη διάρκεια εξέτασης/συζήτησης με τον αρμόδιο καθηγητή, πως “Παιδείας ορεγόταν”, έκανε την εγγραφή του και μάλιστα για δίπλωμα ανώτερο από τη licence (= πτυχίο) και, μετά, προχωρούσε για διδακτορικό. Σε τέτοιες κυρίως Σχολές είχαν διδακτικώς ευδοκιμήσει οι αλησμόνητοι Νίκος Σβορώνος, Σπύρος Ασδραχάς και Ελένη Αντωνιάδη.

Τι δείχνουν αυτά; Όχι μόνο ότι πρέπει να επιτευχθεί και στη χώρα μας η ίδρυση παρόμοιων Ανωτάτων Σχολών, αλλά και ότι ορθό και δίκαιο είναι να θεσπιστούν κριτήρια ιδιαίτερα ως προς την εισαγωγή γενικώς σε κάθε Σχολή. Οι Δάσκαλοι πρέπει έχουν τον κύριο λόγο ως προς τους μαθητές τους…

Κάποτε στα σχολεία της Αθήνας…

Δεν μπορώ να κλείσω το κείμενο αυτό, χωρίς να αναφέρω ανάμνηση που ακόμη “μού ζεσταίνει την καρδιά”. Στην Αθήνα από παλιά υπήρχανε ιδιωτικά σχολεία. Άλλα ήταν γνωστά για τους υψηλούς βαθμούς που χαριστικώς παρείχαν και άλλα για την αυστηρότητα που διείπε τη λειτουργία τους. Στα δεύτερα συγκαταλέγονταν οι σχολές Μπερζάν/Μωραΐτη, Χιλλ, Κρίκου, τα “Λεόντεια Λύκεια”, οι σχολές των Ουρσουλίνων και η φερώνυμη της Jeanne d’Arc καθώς και το αμερικανικό Κολλέγιο, η Γερμανική σχολή και η Ιταλική. Σε αυτήν την τελευταία είχα σπουδάσει και εγώ και είχα την τύχη Γυμνασιάρχης τότε να είναι ο έξοχος Νεοελληνιστής και Δάσκαλος Κωνσταντίνος Δεμερτζής (1919-1990).

Το Σχολείο διείπε τότε φιλοσοφία που “μύριζε πλατωνισμό”. Συγκεκριμένα: Α) Δεν επιτρεπόταν οποιαδήποτε διάκριση κοινωνική/οικονομική. Β) Το μόνο κριτήριο εισαγωγής και ευδοκίμησης ήταν η βαθμολογία στα μαθήματα. Γ) Παρέχονταν αφειδώς υποτροφίες – με αποκλειστικό κριτήριο την επίδοση των παιδιών και βάσει του σκεπτικού: “Εάν είναι εύπορος αλλά καλός μαθητής, γιατί να μη τιμηθεί; Εάν, πάλι, είναι “ανεπίδεκτος μαθήσεως” μα φτωχός γιατί να μη φύγει;” Δ) Τιμωρίες δεν επιβάλλονταν. Αρκούσε η σιωπηλή εμφάνιση του Γυμνασιάρχη μας, ώστε ακαριαίως να σταματήσει η οποιαδήποτε αναταραχή. Ε) Ο μαθητής έπρεπε να είναι όχι μόνο καλός αλλά και αρμονικώς ενταγμένος στην “κοινωνία” των συμμαθητών του. Και αυτό επιτυγχανόταν μέσω της σφυρηλάτησης ισχυρών συναισθηματικών δεσμών – και όχι μέσω της “σύστασης συμμοριών”.

Το αποτέλεσμα; Δεν θέλαμε να φύγουμε από το Σχολείο! Έτσι ο Γυμνασιάρχης μας οργάνωνε “περίπολα καθηγητών” που, μετά το σχόλασμα, ερευνούσαν τις απόμερες γωνιές του κτηρίου και τους γύρω από αυτό δρόμους, κυριολεκτικώς “για να μας διώξουν στα σπίτια μας”.

Τι σημαίνουν αυτά; Χρειαζόμαστε ανθρώπους και όχι νόμους. Και εφόσον δεν είναι ακόμη εφικτή η πραγμάτωση του πλατωνικού ιδεώδους, ας ιδρυθούν ιδιωτικά ΑΕΙ, μήπως και κάποια από αυτά αποδειχθούν ικανά να διαπλάθουν σωστούς χαρακτήρες. Και αυτό θα επιτευχθεί, εάν τα υπό ίδρυση ιδιωτικά Πανεπιστήμια μπορέσουν να παρέχουν πλήρως κατοχυρωμένη μόρφωση όχι απλώς “επαγγελματική” αλλά και “εν τη ευρεία εννοία” ακαδημαϊκή.