Ο καλός ύπνος μας έκανε ανθρώπους

Δεν υπάρχει επιστημονικός κλάδος που να μην έχει την απορία για το πώς κατάφερε ο άνθρωπος να ξεχωρίσει από τα άλλα θηλαστικά. Μια ερμηνεία με ενδιαφέρον, είναι ότι αυτό το μεγάλο άλμα το χρωστάμε στο γεγονός ότι κατεβήκαμε από τα δέντρα και αρχίσαμε να κοιμόμαστε “σαν άνθρωποι” στις σπηλιές. Φυσικά υπάρχουν πολλοί που αμφισβητούν την ερμηνεία του “καλού ύπνου”, όμως ένας ερευνητής έχασε τον δικό του ύπνο για επτά μήνες και παρακολουθώντας άλλα θηλαστικά να κοιμούνται, διαπίστωσε μια μεγάλη διαφορά: μόνον ο άνθρωπος τελικά περνάει τόσο μεγάλο χρόνο σε ύπνο REM (ύπνο με όνειρα) κι ας κοιμάται λιγότερο από όλα τα άλλα πρωτεύοντα.

Ειναι αδιαμφισβήτητο ότι ο ύπνος είναι απόλυτα αναγκαίος σε όλα τα είδη, σαν ένα είδος ανάσας του οργανισμού, γιατί οι κίνδυνοι της ζωής είναι τόσο πολλοί, που αν ο ύπνος δεν ήταν απαραίτητος για την επιβίωση, απλά δεν θα κοιμόμασταν. Όμως το πώς και το πόσο κοιμάται κάθε είδος, είναι μια άλλη, μάλλον τεράστια ιστορία. Για παράδειγμα, ένα είδος αγριόχηνας όταν μεταναστεύει (σε μεγάλες αποστάσεις) έχει ανοιχτό το ένα μάτι και σε λειτουργία το ένα ημισφαίριο του εγκεφάλου της. Το ίδιο κάνουν και τα δελφίνια, εκτός από τα “μωρά” τους, που δεν κοιμούνται καθόλου.

Οι ερευνητές εν προκειμένω μελέτησαν το γιατί ο άνθρωπος κοιμάται λιγότερο από άλλα είδη. Σκέφτηκαν ότι ίσως ο άνθρωπος κοιμάται πιο λίγο ποσοτικά, επειδή απολαμβάνει ποιοτικά καλύτερο ύπνο. Επίσης σκέφτηκαν ότι αυτό ακριβώς το αβαντάζ (του καλύτερου ύπνου REM, δηλαδή με όνειρα), τον έκανε και ευφυέστερο. Υποστηρίζουν ότι όταν πρωτοκατέβηκαν από τα κλαριά των δέντρων, κάποια στιγμή στα τελευταία δύο εκατομμύρια χρόνια, οι πρόγονοι του homo sapiens (ούτε καν νεάντερνταλ ακόμη) άφησαν την δενδρόβια ζωή και αυτό τους έκανε να κοιμούνται σε σπήλαια κατά ομάδες, να νιώθουν λιγότερη ανασφάλεια και να κοιμούνται καλύτερα από άλλα είδη.

Άρχισαν να περπατούν στα δύο άκρα και να αποκτούν μεγαλύτερη επιδεξιότητα στα δύο άνω άκρα, έχασαν πολλές από τις τρίχες τους και απέκτησαν μεγαλύτερο εγκέφαλο. Πόσο συνέβαλε ο ύπνος σε αυτό, δύσκολο να το επιβεβαιώσουν προς το παρόν οι ειδικοί, αλλά η έρευνα έχει πάντα ενδιαφέρον. Ο Dr. David R. Samson, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Duke University, προβληματίστηκε με την διαφορά στα μοτίβα ύπνου των πρωτευόντων και θεώρησε πάντως ότι οι ανθρωπίδες ίσως εξελίχθηκαν χάρη ακριβώς στο ευνοϊκό μοτίβο ύπνου που ανέπτυξαν.

Στην επιθεώρηση Evolutionary Anthropology, ο Dr. Samson μαζί με τον εξελικτικό βιολόγο Dr. Charles L. Nunn, αναφέρουν ότι ο ανθρώπινος ύπνος είναι κατ΄εξαίρεση στο ζωικό βασίλειο πολύ σύντομος και βαθύς και ότι αυτό ίσως ενίσχυσε τον εγκέφαλό του. Για τη μελέτη τους, οι ερευνητές τοποθέτησαν κάμερες με όραση νυκτός για να παρακολουθούν ουρακοτάγκους σε ζωολογικό κήπο. Μπόρεσαν να καταγράψουν πόση ώρα κρατούσε ο ύπνος REM σε αυτά τα ζώα. Εν συνεχεία συνέκριναν τα αποτελέσματα της δικής τους έρευνας με μελέτες σε άλλα 19 πρωτεύοντα. Διαπίστωσαν μεγάλη γκάμα και διαφοροποιήσεις.

Το στάδιο REM του ύπνου

Οι νυκτόβιοι λεμούριοι “ποντικοί” φαίνονταν να κοιμούνται μέχρι και 17 ώρες την ημέρα ενώ οι άνθρωποι γύρω στις επτά. Όμως ο άνθρωπος σε αυτές τις λίγες ώρες έχει περίπου μιάμιση ώρα ύπνου με όνειρα ή πάντως μπόλικο ύπνο σταδίου REM. Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι στον άνθρωπο η φάση REM ξεκινά μετά από σχετικά βαθύ ύπνο και επαναλαμβάνεται 3-4 φορές μέσα στη νύχτα. Ενώ στον βαθύ ύπνο το σώμα αποκαθιστά βλάβες κ.λπ., στη φάση REM o εγκέφαλος είναι πιο ενεργός.

Οι ερευνητές προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον λόγο για τον οποίο διαφοροποιείται ο σύγχρονος άνθρωπος και πιθανότατα και οι ανθρωπίδες πρόγονοί του, ως προς τον REM ύπνο. Διαπίστωσαν ότι το πόσες ώρες κοιμάται ένα είδος, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως π.χ. το μέγεθός του ή από τον αριθμό των μελών της αγέλης ή του κοπαδιού, καθώς η μεγάλη αγέλη προσφέρει σχετική σιγουριά και μειώνει την ανασφάλεια. Ομως τόσο λόγω μεγέθους όσο και λόγω του αριθμού των μελών της ομάδας, ο άνθρωπος έπρεπε να κοιμάται λογικά περισσότερο από πολλά άλλα είδη. Γιατί δεν ισχύει αυτό;

Οι ειδικοί της συγκεκριμένης μελέτης θεωρούν ότι λόγω του ότι περνάμε το 22% του ύπνου μας στην φάση REM, χρειαζόμαστε λιγότερο ύπνο. Πιστεύουν ότι κατά την εξέλιξη των προγόνων μας, οι ανθρωπίδες αντιμετώπισαν μεγάλες αλλαγές στο περιβάλλον και προσάρμοσαν σε αυτές τα μοτίβα το ύπνου τους. Ομως όταν για άγνωστους λόγους αυξήθηκε ο ύπνος REM ως ποσοστό, αυτός στάθηκε ευεργετικός για τον εγκέφαλο, καθώς θεωρείται πιθανό ότι στη διάρκειά του ο οργανισμός καθαρίζει τα μοριακά “συντρίμμια” και τα άχρηστα υλικά ή εδραιώνει τα βιώματα της ημέρας σε χρήσιμες αναμνήσεις.

Όμως οι πίθηκοι δεν μπορούσαν να έχουν στον ύπνο τους REM φάση, γιατί κοιμούνταν σε κλαριά και οι νύχτες ήταν ανήσυχες, ξυπνούσαν από έναν άνεμο ή ένα φίδι ή από το τίναγμα ενός άλλου πιθήκου στον ύπνο του. Όλα μπορούσαν να συνιστούν απειλή. Οι πίθηκοι χρειάζονται περισσότερες ώρες ύπνου –σύμφωνα με αυτή τη θεωρία– για να αναπληρώσουν το γεγονός ότι τους λείπει ο ύπνος REM.

O καλός ύπνος και ο καλύτερος REM

Πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια, όπως φαίνεται από απολιθώματα, πολλά πρωτεύοντα εγκατέλειψαν τα κλαριά, γιατί βάρυναν πολύ και δεν τους άντεχαν. Και σήμερα, δεν υπάρχει πρωτεύον που να κοιμάται σε κλαρί αν ζυγίζει πάνω από 28-30 κιλά. Οι χιμπατζήδες και τα ξαδελφάκια τους χτίζουν πλέον “κρεβάτια” με ξυλαράκια και άλλα υλικά κάθε νύχτα σε σημεία που να αντέχουν το βάρος τους. Ο πρωτευοντολόγος Robert W. Shumaker διαπίστωσε ότι οι ουραγκοτάγκοι που ζουν σε ζωολογικούς κήπους και κοιμούνταν σε κρεβάτια από άνετα υλικά απέδιδαν καλύτερα στα πνευματικά τεστ στα οποία τους “εξέταζαν” την επομένη ημέρα, σε σύγκριση με όσους είχαν κοιμηθεί σε άχυρα.

Οι ερευνητές πιστεύουν ότι κατεβήκαμε από τα δέντρα περίπου πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια και ότι  1,8 εκατομμύρια χρόνια πριν ο Homo erectus έκανε τα πρώτα του βήματα με τα “πόδια”. Επίσης πιστεύουν ότι ο Homo erectus κοιμόταν πλέον καταγής και όχι σε κλαριά δέντρων. Ανήκε σε μεγάλες ομάδες, ικανές να αντιμετωπίσουν τυχόν απειλές και αυτό αύξανε τις πιθανότητες να κοιμάται πιο ήσυχοι τα βράδια η ομήγυρη. Απολάμβανε κατά συνέπεια βαθύτερο ύπνο και ύπνο φάσης REM. Κοιμόταν λιγότερες ώρες και είχε στη διάθεσή του περισσότερες ώρες εγρήγορσης, που τις αξιοποίησε κατασκευάζοντας εργαλεία και σημειώνοντας γενικά πρόοδο.

Ο Dr. Patrick J. McNamara, νευρολόγος από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Βοστώνης θεωρεί ότι η έρευνα αυτή είναι πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά και ότι δεν απαντά σε όλα τα ερωτήματα. Ο εξελικτικός βιολόγος Dr. Robert A. Barton, του Πανεπιστήμιου του Durham University θεωρεί επίσης ότι αν έστεκε το θέμα της ασφάλειας, τότε οι λεμούριοι που χωράνε να κοιμηθούν ήσυχοι σε μια κουφάλα δέντρου, θα έπρεπε επίσης να είχαν πολλές φάσεις REM –όμως δεν τις έχουν.

Οι ερευνητές δεν μπορούν να ερμηνεύσουν την έλλειψη ύπνου REM στους λεμούριους, αλλά “απαντούν” εν μέρει με μια νεότερη έρευνα, που δείχνει ότι όσο πιο αναπαυτικό ύπνο (μαλακό στρώμα και σε απομονωμένο, ήσυχο χώρο) κάνουν οι λεμούριοι, τόσο περισσότερες ώρες κοιμούνται. Με αυτό αποδεικνύουν ότι όσο πιο ασφαλές νιώθει το ζώο, τόσο περισσότερο κοιμάται και κατά συνέπεια η μόνη ερμηνεία για το ότι οι άνθρωποι δεν κοιμώνται πολλές ώρες είναι ότι έχουν ύπνο REM.

Δηλητηριώδη θηλαστικά

Oι διαφωνούντες αντιτείνουν ότι ένα ημιυδρόβιο της Αυστραλίας, ο οξύρυγχος ή πλατύποδας, περνάει το 50% του χρόνου του ύπνου του σε φάση REM και με αυτή τη λογική θα έπρεπε να είναι Αϊνστάιν. Σε αυτό οι ερευνητές υπεραμύνονται και πάλι της θεωρίας τους, λέγοντας ότι η εξέλιξη του ύπνου εξαρτήθηκε από ποικίλους παράγοντες σε κάθε ομάδα ή είδος και όχι από τους ίδιους σε όλα τα είδη οριζοντίως, καθώς και ότι είναι λίγο άδικο να συγκρίνουμε την εξέλιξη του πιθήκου με του ορνιθόρυγχου.

Αυτός μάλιστα είχε απασχολήσει πάρα πολύ και τον Δαρβίνο, καθώς το συγκεκριμένο δηλητηριώδες θηλαστικό έχει ράμφος πάπιας και ουρά κάστορα. Αντιλαμβάνεται τα άλλα ζώα από τη ηλεκτρικά μηνύματα που εκπέμπουν, όπως και ο καρχαρίας. Ο Δαρβίνος πίστευε ότι ο πλατύποδας αποτελούσε τον μεταβατικό κρίκο από τα ωοτόκα ζώα στα θηλαστικά. Είναι ένα από τα λίγα δηλητηριώδη θηλαστικά και πλέον σταδιακά εκλείπει. Ίσως έμεινε στάσιμο είδος, επειδή η στεριά ήταν πιο απειλητική από το νερό.

Αρκέστηκε στα όπλα του δηλητηρίου στο κεντρί του και στην ικανότητά του να ανιχνεύει τα πάντα στα θολά νερά χάρη στους αισθητήρες ηλεκτρικών μηνυμάτων (όπλα που οι πίθηκοι δεν διέθεταν), και παρά τον μπόλικο REM ύπνο του μάλλον έκρινε άσκοπα επικίνδυνο να εξερευνήσει τι θα γινόταν παραπέρα στη στεριά. Από την άλλη, ίσως ο άνθρωπος τελικά να μην έγινε πιο έξυπνος επειδή βλέπει όνειρα στη φάση REM. Επειδή όμως για οιοδήποτε λόγο) έγινε τελικά πιο έξυπνος, κοιμάται λιγότερο από άλλα πρωτεύοντα επειδή γνωρίζει ότι οι κίνδυνοι τελειωμό δεν έχουν.