Όταν το διαδίκτυο “αρπάζει” το μυαλό μας…

Εξάρτηση και εθισμό που πολλές φορές και ιδιαίτερα στους νέους οδηγούν ακόμη και σε αύξηση των αυτοκτονιών, ειδικά μεταξύ των εφήβων. Το ερώτημα αν η ψηφιακή τεχνολογία και το διαδίκτυο μας κάνει “ανόητους” είναι ένα καυτό θέμα συζήτησης. Αρκετοί υποστηρίζουν ότι το ίντερνετ, με τη συνεχή ροή πληροφοριών, τους περισπασμούς και το επιφανειακό περιεχόμενο, μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στις γνωστικές μας ικανότητες.

Από την άλλη πλευρά, υπογραμμίζονται οι θετικές πλευρές του διαδικτύου ως εργαλείου μάθησης, σύνδεσης και δημιουργικότητας. Ορισμένοι κίνδυνοι που αναδύονται, περιγράφονται πιο κάτω:

Μειωμένο εύρος προσοχής: Το Διαδίκτυο, ειδικά τα social media και το περιεχόμενο με γρήγορο ρυθμό, ενθαρρύνει επιφανειακές προσεγγίσεις αντί για τη βαθιά, σταθερή εστίαση. Μελέτες δείχνουν ότι η έντονη χρήση του Διαδικτύου μπορεί να μειώσει το εύρος προσοχής και να δυσκολέψει τη συγκέντρωση σε μεγάλου όγκου υλικό, όπως βιβλία ή άρθρα σε βάθος. Σχετική μελέτη το 2015 της Microsoft έδειξε ότι ο μέσος όρος έπεσε από 12 δευτερόλεπτα το 2000 σε οκτώ το 2015, κάτι που αποδίδεται στην αυξημένη χρήση κινητών και ψηφιακών μέσων.

Ρηχή Επεξεργασία Πληροφοριών: Ο τεράστιος όγκος πληροφοριών στο διαδίκτυο μπορεί να οδηγήσει σε αυτό που είναι γνωστό ως “ρηχή” επεξεργασία, όπου καταναλώνουμε πολλά γεγονότα, αλλά δεν ασχολούμαστε βαθιά με αυτά. Αυτό μπορεί να μειώσει την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε κριτικά, να διατηρούμε πληροφορίες και να συνδέουμε ιδέες με ουσιαστικό τρόπο.

Εξάρτηση από την τεχνολογία: Πολλοί υποστηρίζουν ότι επειδή βασιζόμαστε στην Google για απαντήσεις και στα smartphone για εργασίες, μπορεί να χάσουμε κάποιες από τις φυσικές μας δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων και μνήμης. Η συνεχής πρόσβαση σε πληροφορίες μπορεί να περιορίσει την ικανότητά μας να διατηρούμε και να ανακαλούμε γνώσεις χωρίς ψηφιακά βοηθήματα.

Κατακερματισμένη Σκέψη (Fragmented Thinking): Το Διαδίκτυο συχνά προωθεί το multitasking, μεταβαίνοντας γρήγορα από το ένα θέμα στο άλλο. Αυτός ο κατακερματισμός της σκέψης μπορεί να δυσκολέψει τη συμμετοχή σε βαθιά, στοχαστική σκέψη ή το σχηματισμό συνεκτικών ιδεών χωρίς απόσπαση της προσοχής.

Υπερφόρτωση Πληροφορίας και Επιφανειακή Μάθηση: Το φαινόμενο του information overload δηλαδή η ατελείωτη ροή ειδήσεων, άρθρων και δημοσιεύσεων στο ίντερνετ καθιστά δύσκολη την ιεράρχηση των πληροφοριών και την εστίαση σε αυτά που είναι σημαντικά. Ο εγκέφαλος κατακλύζεται από δεδομένα, και αντί να εντρυφήσει σε ένα θέμα, συχνά περιορίζεται σε επιφανειακή κατανόηση, κυρίως μέσω μηχανών αναζήτησης όπως η Google, και οι χρήστες συχνά αρκούνται στα πρώτα αποτελέσματα μιας αναζήτησης, χωρίς να εμβαθύνουν ή να εξετάζουν κριτικά τις πηγές της πληροφορίας.

Διαδίκτυο και “ψηφιακή αμνησία”

Ψηφιακή αμνησία: Το φαινόμενο γνωστό ως “ψηφιακή αμνησία” αναφέρεται στην τάση να ξεχνάμε πληροφορίες που αναμένουμε να είναι διαθέσιμες ανά πάσα στιγμή μέσω του διαδικτύου ή των συσκευών. Μια μελέτη του 2015 από την Kaspersky Lab, αποκάλυψε ότι το 91% των ανθρώπων σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες παραδέχθηκαν ότι χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο ως επέκταση της μνήμης τους. Για τους νέους, με εγκεφάλους που εξακολουθούν να αναπτύσσουν ικανότητες επεξεργασίας μνήμης, αυτή η εξάρτηση από εξωτερικές πηγές μπορεί να περιορίσει την ικανότητά τους να διατηρούν και να ανακαλούν πληροφορίες χωρίς βοήθεια. Αυτό μπορεί να έχει μόνιμες συνέπειες για την ακαδημαϊκή τους επίδοση και τη γνωσιακή τους ανάπτυξη.

Επίδραση στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο: Για τους εφήβους, των οποίων ο εγκέφαλος εξακολουθεί να αναπτύσσεται, αυτή η συνεχής ενασχόληση με τη χρήση των social media που βασίζεται στην ανταμοιβή μπορεί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται την ευχαρίστηση και την ανταμοιβή.

Κάτι τέτοιο κάνει πιο δύσκολο για τους νέους να βιώσουν χαρά σε καθημερινές δραστηριότητες που δεν προσφέρουν την ίδια άμεση ικανοποίηση με αυτά , οδηγώντας σε αυξημένο κίνδυνο συμπεριφορών που μοιάζουν με εθισμό και συναισθηματική εξάρτηση από τις διαδικτυακές αλληλεπιδράσεις.

Xαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης (IQ): Μια μελέτη του 2019 που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό “PLOS One” διαπίστωσε ότι ο υπερβολικός χρόνος μπροστά στην οθόνη, σχετίζεται με καθυστερημένη γνωσιακή ανάπτυξη σε παιδιά και εφήβους. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι η έντονη χρήση των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης επηρέασε τις βασικές πτυχές της ανάπτυξης του εγκεφάλου, ιδιαίτερα σε τομείς που σχετίζονται με την προσοχή, τη μνήμη και την επίλυση προβλημάτων:

• Τα παιδιά και οι έφηβοι που περνούσαν πάνω από 3 ώρες την ημέρα  στα social media είχαν σημαντικά χαμηλότερες επιδόσεις σε γνωσιακά τεστ, ιδιαίτερα στη λεκτική νοημοσύνη και τη μνήμη εργασίας.
• Η υπερβολική εξάρτηση από την άμεση ανάκτηση πληροφοριών από τα social media οδήγησε σε χαμηλότερα σκορ IQ σε τομείς που απαιτούν επίλυση προβλημάτων και καθυστερημένη ικανοποίηση (delayedgratification).
• Η συνεχής διέγερση από τα social media μπορεί να εμποδίσει την ικανότητα του εγκεφάλου να αναπτύξει βασικές γνωστικές δεξιότητες που απαιτούνται για σύνθετες εργασίες, με αποτέλεσμα χαμηλότερα σκορ IQ καθώς οι χρήστες γίνονται ενήλικες.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη περιορίζει την αυτονομία μας;

Αλλά και η αυξανόμενη εξάρτηση από την τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν./Α.Ι.) θα μπορούσε να επηρεάσει τις γνωστικές μας ικανότητες, τη δημιουργικότητα και την αυτονομία μας. Τα βασικά σημεία της συζήτησης είναι τα εξής:

Διάβρωση της κριτικής σκέψης και της επίλυσης προβλημάτων: Μια ανησυχία είναι ότι το να βασιζόμαστε στην τεχνητή νοημοσύνη για τη λήψη αποφάσεων, την επίλυση προβλημάτων ή ακόμα και βασικές εργασίες μπορεί να μειώσει την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε κριτικά και να λύνουμε προβλήματα μόνοι μας. Όταν αναθέτουμε εργασίες όπως η πλοήγηση (μέσω GPS), η γραφή (μέσω εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης) ή η λήψη αποφάσεων (μέσω αλγορίθμων), ενδέχεται να αποδυναμώνουμε τις γνωστικές μας δεξιότητες με την πάροδο του χρόνου.

Μείωση της δημιουργικότητας: Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να δημιουργήσει περιεχόμενο, τέχνη ή μουσική, μειώνοντας ενδεχομένως την ανθρώπινη συμμετοχή σε δημιουργικές διαδικασίες. Ορισμένοι ανησυχούν ότι αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μείωση της ανθρώπινης δημιουργικότητας καθώς το περιεχόμενο που δημιουργείται από AI γίνεται πιο διαδεδομένο και ευρέως αποδεκτό, μειώνοντας την αξία που αποδίδεται στην ανθρώπινη πρωτοτυπία.

Παθητική κατανάλωση: Τα συστήματα που υποστηρίζονται από AI, όπως οι αλγόριθμοι συστάσεων (π.χ. σε πλατφόρμες ή socialmedia) μπορούν να ενθαρρύνουν την παθητική κατανάλωση περιεχομένου. Με την αυτοματοποίηση του τι βλέπουμε, ακούμε ή διαβάζουμε, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να περιορίσει το εύρος των εμπειριών μας και να ενισχύσει τις υπάρχουσες προτιμήσεις μας, γεγονός που θα μπορούσε να μειώσει το κίνητρο για ενεργή αναζήτηση νέων γνώσεων ή εμπειριών.

Η επικίνδυνη παρακμή της ανάγνωσης

Το έργο του Nicholas Carr είναι γνωστό στο χώρο και αποτελεί μια διερεύνηση για το πώς το Διαδίκτυο αλλάζει θεμελιωδώς τον τρόπο που σκεφτόμαστε, διαβάζουμε και αλληλοεπιδρούμε με τις πληροφορίες. Υποστηρίζει ότι το Διαδίκτυο μεταμορφώνει τον εγκέφαλό μας με τρόπους που θα μπορούσαν να έχουν μόνιμες αρνητικές επιπτώσεις στην πνευματική και συναισθηματική μας ζωή, μειώνει τις γνωσιακές μας ικανότητες και μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της βαθιάς σκέψης και του αναστοχασμού.

Μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές που επισημαίνει ο Carr είναι η εξαφάνιση της “βαθιάς ανάγνωσης”, όπου βυθιζόμαστε σε μια εστιασμένη ανάγνωση που επιτρέπει στους ανθρώπους να ασχολούνται με περίπλοκες ιδέες και αφηγήσεις. Για ιστορικό παράδειγμα αναφέρεται ότι και ο Nietzsche, όταν χρησιμοποίησε γραφομηχανή το 1880, εμφάνισε αλλαγή στο στυλ γραφής του, και ενδεχομένως όχι προς το καλύτερο κατά τους ειδικούς.

Αλλά και η έρευνα της Maryanne Wolf αποτυπώνει πώς ο σύγχρονος “αναγνωστικός εγκέφαλος” μας καθιστά ικανούς για την ανάπτυξη ορισμένων πολύ σημαντικών διανοητικών και συναισθηματικών διεργασιών: Εσωτερικευμένη γνώση, αναλογική συλλογιστική, συμπερασματολογία, κριτική ανάλυση και σύνθεση, πολλαπλή αντίληψη από διαφορετικές οπτικές, αλλά και ενσυναίσθηση και διορατικότητα.

Όμως, πρόσφατες έρευνες που δημοσιεύονται προειδοποιούν ότι κάθε μία απ’ τις προαναφερόμενες βασικές ικανότητες των διεργασιών της “βαθιάς ανάγνωσης” μάλλον κινδυνεύουν σοβαρά καθώς μετακινούμαστε προς πρακτικές ψηφιακής ανάγνωσης.

Το διαδίκτυο βλάπτει και τη ψυχική υγεία;

Όμως τα ανησυχητικά μνήματα  δεν σταματούν εδώ, αφού φαίνεται να υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της έντονης χρήσης των social media (μεταξύ των εφήβων και των αυξανόμενων ποσοστών αυτοκτονιών, καθώς βλέπουμε μια αύξηση των αυτοκτονιών μεταξύ των εφήβων. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ το Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC) ανέφερε 56% αύξηση στα ποσοστά αυτοκτονιών μεταξύ των ατόμων ηλικίας 10-24 ετών μεταξύ 2007 και 2017. Αυτή η απότομη αύξηση στα ποσοστά αυτοκτονιών συμπίπτει με την ταχεία εξάπλωση στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης όπως Facebook, Instagram και Snapchat την ίδια περίοδο.

Είναι γεγονός ότι τα social media έχουν συμβάλλει σε αυτήν την άνοδο, δημιουργώντας ανησυχίες σχετικά με τον διαδικτυακό εκφοβισμό (cyberbullying), το FOMO-Fear of missing out (φόβος απώλειας πληροφοριών) και την διαδικτυακή παρενόχληση (online harassment) – για το θέμα των σημαντικών προκλήσεων που θέτει η ψηφιακή τεχνολογία σε παιδιά και εφήβους, πέρα από το γνωσιακό επίπεδο στο συναισθηματικό και ψυχικό, θα επανέλθουμε αναλυτικά σε επόμενο σημείωμα.

Αντιμετωπίζοντας αυτές τις προκλήσεις, η κοινωνία και ειδικά οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να συνεργαστούν για να καλλιεργήσουν περιβάλλοντα που υποστηρίζουν την υγιή ανάπτυξη ειδικά των νέων, σε μια ψηφιακή εποχή που εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους για την ανάπτυξη του εγκεφάλου.

Για τους μεγαλύτερους που έχουν γευτεί τον έρωτα της στοχαστικής ανάγνωσης, ας μην παραδοθούν εύκολα και αποκλειστικά στην γοητεία της οθόνης. Γιατί όπως λέει και ένας παλαιός, αδυσώπητος, κανόνας των νευροεπιστημών : “ή χρησιμοποιείς το μυαλό σου, ή το χάνεις “ (“use it or lose it”).