Ποιο πανεπιστήμιο θέλουμε

Συνηθίζουμε να μιλάμε για τον μεταπολιτευτικό κύκλο που έκλεισε ή που κλείνει, ορίζοντας –πάντα σύμφωνα με την υποκειμενική μας εκτίμηση– την χρονική περίοδο και το γεγονός-σταθμό που κλείνει την προηγούμενη και προαναγγέλλει την επόμενη περίοδο. Η υποκειμενική εκτίμηση δεν είναι επαρκής για τον ορισμό των ιστορικών περιόδων. Ιδιαίτερα στη χώρα μας, μόνο μεγάλα καθοριστικά γεγονότα σε επίπεδο εθνικό (επαναστάσεις, εθνικές ολοκληρώσεις, ή εθνικές καταστροφές), ή σε πολιτειακό επίπεδο (δικτατορίες, δημοκρατίες) ορίζουν τους ιστορικούς κύκλους της.

Από την άποψη αυτή, το πανεπιστήμιο της μεταπολίτευσης δεν συνέπεσε χρονικά με την μεταπολίτευση, ούτε με τις τρεις πρώτες μεταπολιτευτικές κυβερνήσεις. Ουσιαστικά αναδείχθηκε και δομήθηκε το 1982 και μετά, με το Νόμο-Πλαίσιο (νόμος 1268/82), μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση. Μετά την κατάργηση του νόμου 815, το χειμώνα του 1980, από το φοιτητικό κίνημα και το κίνημα του διδακτικού προσωπικού, την αποκαθήλωση της πρώτης, όπως την αποκαλούσε η ΝΔ πανεπιστημιακής μεταρρύθμισης.

Ο δε συνδυασμός αυτού του νόμου (του νόμου 1268) με το νόμο 1514/85 (σχετικά με την έρευνα και την ανάπτυξή της) δίδει το πραγματικό πλαίσιο ανάγνωσης και κατανόησης των εξελίξεων στα πανεπιστημιακά ιδρύματα και στα παράπλευρα ινστιτούτα τους, τα ινστιτούτα τεχνολογικής έρευνας. Ο νόμος 1268 ανατρέπει την καθηγητική μονοκρατορία, θεσμοθετεί τους Τομείς, κατοχυρώνει σημαντική συμμετοχή των φοιτητών στη διοίκηση του πανεπιστημίου και προβλέπει την εσωτερική κινητικότητα και ανέλιξη στα στρώματα των διδασκόντων και των ερευνητών.

Ταυτόχρονα, το πανεπιστήμιο, που άνοιξε στην πλατιά κοινωνική βάση, διατηρώντας, ωστόσο, τις απαιτητικές εισαγωγικές εξετάσεις, καθιερώνεται οριστικά μετά τη δεκαετία του 1970. Δημιουργήθηκαν τότε από τον διευρυμένο και με ισχυρό λαϊκό κέντρο βάρους φοιτητικό πληθυσμό νέα δεδομένα και νέες εσωτερικές δυναμικές. Αποτελεί ιδιαίτερο, μεγάλο και σύνθετο θέμα η συγκρότηση, οι στόχοι και η δράση, καθώς και οι μεταπτώσεις και οι εξελίξεις του φοιτητικού κινήματος. Μολονότι το θεωρώ ένα πολύ σοβαρό κεφάλαιο, το οποίο δεν έχει εξετασθεί με την αντικειμενικότητα, την ειλικρίνεια και την υπευθυνότητα που απαιτείται, θα προτιμήσω να μην αναφερθώ στα τότε πανεπιστημιακά δρώμενα. Θα σταθώ στο παρόν, προσβλέποντας και στο μέλλον.

Ισορροπία αυτή προτεραιοτήτων

Οι κατά τη γνώμη ισχυρές σχέσεις εμπιστοσύνης και αλληλοεκτίμησης της γενιάς του Πολυτεχνείου είναι θεμελιωμένες στη βάση της αγωνιστικής αλληλεγγύης και της δημοκρατικής ενωτικής λειτουργίας του φοιτητικού κινήματος. Το φοιτητικό κίνημα, στις συνθήκες της μεταπολίτευσης, εννοούσε τον εαυτό του κυρίως ως τμήμα του ευρύτερου κοινωνικού-δημοκρατικού κινήματος και δευτερευόντως της ανώτατης εκπαίδευσης. Δεν είναι  καθόλου τυχαίο ότι το σημαντικότερο και πολυπληθέστερο στελεχιακό δυναμικό όλων των κομμάτων του δημοκρατικού φάσματος, καθώς και η εργώδης προσπάθεια της σύστασης και ανάπτυξης πολιτικών οργανώσεων σχετίζεται με στελέχη του φοιτητικού κινήματος εκείνης της εποχής.

Η ισορροπία αυτή προτεραιοτήτων (κύρια καθήκοντα του λαϊκού κινήματος από τη μια, ανάπτυξη εκπαιδευτικού κινήματος από την άλλη) μετεβλήθη υπέρ του δεύτερου σκέλους από το δεύτερο προς τον τρίτο μεταπολιτευτικό χρόνο. Το φοιτητικό κίνημα είχε εν τω μεταξύ συγκροτήσει και αναδείξει δημοκρατικά τα δικά του πανελλαδικά και ομοσπονδιακά  όργανα (ΕΦΕΕ, ΦΕΑΠΘ).

Κρίνω σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι εκείνη η γενιά είχε κεντρικό στοιχείο στη λογική της την έννοια του κινήματος. Σε περιπτώσεις, μάλιστα, σε ισχυρότερη θέση από εκείνη του κόμματος. Σταθερή της έγνοια ήταν να υπάρχει και να λειτουργεί ένα κίνημα με γνωρίσματα του τον μαζικό-πολυσυλλεκτικό χαρακτήρα του, το  ενωτικό-δημοκρατικό περιβάλλον και την προοδευτική ανοιχτή πολιτικοποίησή του.

Το μέτωπο δυνάμεων

Ιδιαίτερη θέση στη στρατηγική του κινήματος αποτελούσε πάντα η έννοια και ο στόχος των συμμαχιών. Στο πλαίσιο αυτό, η διαμόρφωση και η ανάπτυξη της συμμαχίας-συνεργασίας με το διδακτικό προσωπικό ήταν σταθερή και αποδείχθηκε κομβική. Όπως, επίσης, και οι συνεργατικές-δημιουργικές σχέσεις με προοδευτικούς καθηγητές, σε αντιδιαστολή-αντιπαράθεση με το καθηγητικό κατεστημένο.

Αυτό το μέτωπο δυνάμεων, που σε κρίσιμες στιγμές πήρε μορφές ενιαίου κινήματος, ήταν καθοριστικής σημασίας για τα αποτελέσματα που επέφερε (π.χ. συμμετοχή στη διοίκηση των ΑΕΙ, προγράμματα σπουδών, επεξεργασμένες θετικές-εναλλακτικές παρεμβάσεις στα όργανα του πανεπιστημίου, κατάργηση του νόμου 815).

Δεν νομίζω ότι θα ήταν υπερβολικό αν έλεγα, για να προχωρήσουμε προς το επίδικο, ότι μετά και τον πρόσφατο νόμο 4485/17, που κατά κάποιο τρόπο αντικατέστησε τον νόμο 4009/11 (γνωστό ως νόμο Διαμαντοπούλου), σε γενικές γραμμές, το πλαίσιο των πανεπιστημίων εξακολουθεί να ορίζεται από το νόμο 1268/82. Τί σημαντικό, τί ζωτικό αφήνουν έξω, τί δεν έχουν αντιμετωπίσει δημιουργικά οι διάφορες κυβερνητικές πρωτοβουλίες; Γιατί περιφέρονται διαρκώς και οι κυβερνητικοί και η πλειονότητα των πανεπιστημιακών γύρω από ζητήματα κατανομής της πανεπιστημιακής εξουσίας και των  τρόπων νομής της;

Λίγο-πολύ υπάρχουν κοινές διαπιστώσεις για τα χαρακτηριστικά και τις τάσεις της εποχής της παγκοσμιοποίησης και του άγριου καπιταλισμού των αγορών που διανύουμε. Εκτός αυτών, και του αναφερθέντος για την Ελλάδα νομικού καθεστώτος, μία άλλη σημαντική παράμετρος που συνκαθορίζει το πλαίσιο είναι η ευρωπαϊκή διάσταση. Αυτή εξελίσσεται με τη Διαδικασία της Μπολόνια, τον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΧΑΕ) και συμπληρωματικά τον Ευρωπαϊκό Χώρο Έρευνας και την Ένωση Καινοτομίας.

Η διάσταση αυτή στη Στρατηγική ΕΕ-2020 έχει θέσει πέντε σημαντικούς στόχους σύγκλισης που άπτονται με:

• την Απασχόληση (75% της ηλικιακής ομάδας 20-64 ετών να εργάζεται).
• την Εκπαίδευση (η σχολική διαρροή να πέσει κάτω από το 10% και τουλάχιστον το 40% της ηλικιακής ομάδας 30-34 να έχει αποφοιτήσει από την τριτοβάθμια εκπαίδευση).
• την Έρευνα και Ανάπτυξη (το 3% του ΑΕΠ από δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις).
• την Κλιματική Αλλαγή (20% λιγότερα αέρια του θερμοκηπίου από το 1990. 20% ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές. 20% αύξηση της αποτελεσματικότητας της ενέργειας).
• Τη Φτώχεια και τον Κοινωνικό Αποκλεισμό (τουλάχιστον 20 εκατ. λιγότεροι πολίτες στο όριο της φτώχειας ή του αποκλεισμού).