Πολιτικές υγείας και “φορολογία της αμαρτίας”

Η οικονομική επιστήμη ερμήνευσε τα φαινόμενα με βάση την (εσφαλμένη) παραδοχή ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά βασίζεται (ιδιαίτερα στην οικονομία) αποκλειστικά  σε ορθολογικές αποφάσεις. Το λάθος αυτό ήρθε τις τελευταίες δεκαετίες να διορθώσουν τα “οικονομικά της συμπεριφοράς”. Προφανώς, ο τομέας της υγείας και της ιατρικής περίθαλψης αποτελεί το κατ’ εξοχήν πεδίο διάψευσης της θέσης περί ορθολογικών αποφάσεων.

Η νεοκλασική οικονομική προσέγγιση δεν δύναται να ερμηνεύσει φαινόμενα, τα οποία βασίζονται σε εμφανώς παράλογες αποφάσεις, ή σε αδυναμία λήψης απόφασης και προκαλούν εξ αυτού βλαπτικές επιδράσεις στην υγεία. Το κάπνισμα, η κατάχρηση οινοπνευματωδών ποτών, η υπερβολική κατανάλωση άλατος και σακχαρούχων, η βρώση κόκκινου κρέατος και λιπαρών, η απουσία φυσικής άσκησης, η τροχαία παραβατικότητα κ.α., παρά την πρόσκαιρη ατομική ωφελιμότητα και ενδεχομένως απόλαυση, προκαλούν μείζονες αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και την ευημερία του πληθυσμού.

Βεβαίως, οι προτιμήσεις των καταναλωτών συγκροτούν σεβαστό και απαραβίαστο δικαίωμα και οι ποικίλες ρυθμίσεις και τα εργαλεία της κρατικής παρέμβασης οδηγούν κατά κανόνα σε ενίσχυση του πατερναλισμού και σε ακραίες περιπτώσεις στον οικονομικό και πολιτικό αυταρχισμό. Όμως, οι παραδοσιακές πολιτικές αγωγής και προαγωγής της υγείας και τα προληπτικά προγράμματα διατήρησης και βελτίωσης του επιπέδου υγείας έχουν πενιχρά ή μηδαμινά αποτελέσματα.

Κι αυτό, επειδή βασίζονται στην παραδοχή ότι οι καταναλωτές λαμβάνουν ορθολογικές αποφάσεις. Η προσέγγιση αυτή αγνοεί τις ψυχολογικές (κυρίως) και κοινωνικοπολιτισμικές διαστάσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Κατά συνέπεια και της ανάγκης για τον εμπλουτισμό της πολιτικής υγείας με τεχνικές και μεθόδους των “οικονομικών της συμπεριφοράς”.

Μηχανισμός κινήτρων-αντικινήτρων

Η εισαγωγή ενός μηχανισμού κινήτρων και αντικινήτρων (bonus-malus) μπορεί να αποτελεί αφ’ ενός μια παρεμβατική (και περιοριστική) ελαφράς έντασης πολιτική στις καταναλωτικές συμπεριφορές, αφ’ ετέρου μια προσέγγιση διευκόλυνσης των καταναλωτών να διαδραματίσουν ενεργό ρόλο (ως πρωταγωνιστές και μη παθητικοί δέκτες) στις ανταλλαγές, οι οποίες επιδρούν στην υγεία τους.

Το εγχείρημα αυτό απαιτεί τη κατασκευή και εισαγωγή ενός συστήματος τιμών χρήματος, χρόνου και κοινωνικού κύρους, το οποίο επιδοκιμάζει ή όχι αντίστοιχες πρακτικές κατανάλωσης και τρόπου ζωής σχετιζόμενων με την υγεία. Αυτό θα επιτρέπει (όπως αποδεικνύεται από την έρευνα και τη διεθνή βιβλιογραφία) τη βελτίωση του επιπέδου υγείας, επειδή προσθέτει αξία στα μελλοντικά γεγονότα.

Κλασική εκδοχή αυτής της αφήγησης συνιστά η ειδική φορολογία βλαπτικών καταναλώσεων και συμπεριφορών γνωστή ως “φορολογία της αμαρτίας” και ακόμη από την αρνητική “φορολογία της αρετής” (επιβράβευση). Σ’ αυτές εμπίπτουν η ειδική φορολόγηση του καπνού, του οινοπνεύματος, των τροφίμων τα οποία περιέχουν υψηλή συγκέντρωση άλατος και σακχάρου και άλλων με σκόπευση την αποτροπή βλαπτικών στάσεων και ταυτοχρόνως την ενίσχυση των προϋπολογισμών υγείας.

Αναλόγως εισάγονται μέτρα αρνητικής φορολόγησης (επιβράβευσης) στην κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, λιπαρών ιχθύων, καθώς και σε προϊόντα που προάγουν την φυσική άσκηση και τη χρήση υπηρεσιών πρόληψης και ορθής χρήσης ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.

Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι οι πολιτικές υγείας, οι οποίες εμπεριέχουν πολλαπλά εργαλεία παρέμβασης και χρησιμοποιούν δάνειες αλλά τεκμηριωμένες μεθόδους από τα “οικονομικά της συμπεριφοράς” δια της “αμοιβής της αρετής” και της “τιμωρίας της αμαρτίας” έχουν πολλαπλά οφέλη στην υγεία του πληθυσμού και στην υποστήριξη της χρηματοδότησης του υγειονομικού τομέα. Η όξυνση των προβλημάτων στον χώρο της υγείας στην Ελλάδα λόγω της μακρόχρονης πλέον κρίσης, καθιστά πολύ πιο επιτακτικό να δοθούν απαντήσεις, που να στηρίζονται στην αλήθεια και να συνδυάζουν τόλμη και καινοτομία.