Πώς οι φίλοι καθορίζουν τον ψυχισμό αλλά και το εισόδημά μας

Η δύναμη της φιλίας , οι φίλοι, εξετάσθηκε σε ένα αμερικανικό άρθρο επί του θέματος, στους New York Times και –απευθυνόμενο βέβαια σε Αμερικανούς–, ξεκινά και σχεδόν τελειώνει στην οικονομική παράμετρο, με κάποια ελάχιστα κοινωνιολογικά και συναισθηματικά, ψυχολογικά ή φιλοσοφικά στοιχεία. Η επιφανειακότητά του, όμως δεν το καθιστά άνευ χρησιμότητας, γιατί δίνει μια πραγματιστική σκοπιά σε μια από τις βαθύτερες ανθρώπινες σχέσεις, έστω και παραπέμποντας κυρίως στη χρηστικότητά και στον ωφελιμισμό, στοιχεία που σίγουρα δεν έχει κατά νου ένα 6χρονο παιδάκι για το φιλαράκι του στο σχολείο ή ακόμα και ένας έφηβος που αναζητεί αδελφή ψυχή και όχι επένδυση για το μέλλον.

Το βασικό συμπέρασμα, είναι ότι τα μη εύπορα παιδιά που ζουν σε μικτές ταξικά γειτονιές ή πηγαίνουν σε σχολεία με μεγάλη κοινωνική γκάμα, δηλαδή όχι σε αμιγώς φτωχογειτονιές ή σε σχολεία υποβαθμισμένων συνοικιών, και έχουν φιλίες με παιδιά από όλες τις κοινωνικές τάξεις, στα 30 τους έχουν κατά 20% μεγαλύτερο εισόδημα από τα όμοιά τους παιδιά που ζούσαν σε υποβαθμισμένες γειτονιές ή πήγαιναν σε υποβαθμισμένα σχολεία. Τα πρώτα παιδιά (και οι γονείς τους) δομούν ένα ισχυρό κοινωνικό ιστό και αυτός αποδεικνύεται μακροπρόθεσμα πολύ χρήσιμος για τους οικονομικά αδύναμους πιτσιρικάδες και πιτσιρίκες.

Το άρθρο στηρίζεται σε μια έρευνα που δείχνει ότι αδικούνται εν τέλει τα παιδιά που ζουν σε ταξικά κλειστό περιβάλλον. Αν θέλουμε να το μεταφέρουμε και στην ελληνική πραγματικότητα, η έρευνα αυτή δείχνει κάτι που ισχύει διεθνώς αλλά βιώνουμε και στην καθημερινότητά μας: όλα κρίνονται από τις γνωριμίες ή τα “μέσα”. Ο αρθρογράφος, που είναι κεντροδεξιός πολιτικά, θεωρεί ότι αυτές οι γνωριμίες είναι πιο αποδοτικές όταν αρχίζουν από τα μικράτα μας. Η ίδια έρευνα δείχνει ότι αυτή η “χρήσιμη φιλία” αποδίδει οικονομικά μόνον όταν τα παιδιά μεγαλώνουν από πολύ μικρά στην “διαταξική” γειτονιά και όχι όταν μετακομίζουν σε αυτήν κατά την εφηβεία.

Αυτό ο αρθρογράφος δεν το αναλύει, αλλά είναι ξεκάθαρο ότι οφείλεται στην παιδική αγνότητα που χάνεται. Στο δημοτικό δηλαδή τα παιδιά δεν επιλέγουν φίλους με κριτήριο το κινητό ή τα ακριβά αξεσουάρ, ενώ στην εφηβεία οι κοινωνικές ανισότητες ήδη γρατσουνάνε τις αθώες παιδικές ψυχές που σταδιακά ενηλικιώνονται στον σκληρό ρεαλιστικό κόσμο που τα περιβάλλει.

Άπειρες προσεγγίσεις και απόψεις

Ο αρθρογράφος απεναντίας το αποδίδει στο ότι όσο πιο μικρό είναι ένα παιδί, τόσο περισσότερο δεκτικό είναι και τόσο περισσότερο επηρεάζεται. Θεωρεί δηλαδή ότι το “σύστημα” δεν αποδίδει στην εφηβεία, επειδή πλέον είναι αργά για να “διαποτισθεί” το παιδί με τις αντιλήψεις ή τις νοοτροπίες των πλούσιων φίλων του αλλά είναι και πιο δύσκολο να γίνει φίλος του. Για την επιρροή των φίλων φέρει ως παράδειγμα παλαιότερη έρευνα του Ελληνοαμερικού Nicholas Christakis που έδειχνε ότι το πάχος ή το κάπνισμα είναι μεταδοτικό μεταξύ φίλων, όπως και πολλά άλλα στοιχεία.

Από την άλλη, δεν μπαίνει στο θέμα “η κότα ή το αυγό”, δηλαδή αν γίνεσαι παχύς ή καπνιστής επειδή ο φίλος σου είναι παχύς και σε αποδέχεται ως παχύ ή αν έγινες εξαρχής φίλος με έναν παχύ άνθρωπο ή καπνιστή ή με ένα γενικά παρορμητικό άτομο, επειδή τον επέλεξες με βασικό κριτήριο αυτή τη θεμελιώδη ομοιότητα. Επίσης αποδίδει την βελτίωση της θέσης “των φτωχών με πλούσιους φίλους” στο ότι οι εύποροι άνθρωποι είναι πιο συχνά αισιόδοξοι και αυτή η θετική στάση βοηθά και το φτωχόπαιδο που κάνει παρέα με το γιο ή την κόρη τους, να βλέπει πιο δυναμικά τη ζωή και να θεωρεί ότι μπορεί να πετύχει πολλά.

Ο Dennis Proffitt από το Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια το έδειξε αυτό με διάφορα επιχειρήματα: οι παχείς ή οι ηλικιωμένοι βλέπουν διαφορετικά την ίδια ανηφόρα σε σύγκριση με έναν γυμνασμένο ή με έναν νεαρό. Αν τους ζητήσεις να εκτιμήσουν σε μοίρες την κλίση του λόφου, οι αδύναμοι πάντα θα δώσουν περισσότερες μοίρες. Άρα κατά τον αρθρογράφο, η παρέα που σε κάνει να νιώθεις ισχυρός, σε κάνει ουσιαστικά ισχυρότερο. Αν μεγαλώνεις παρέα με ένα γειτονόπουλο που το θεωρεί φυσικό να γίνει γιατρός και να πάει διακοπές σε ένα κοσμοπολίτικο νησί, δύσκολα ονειρεύεσαι να γίνεις υδραυλικός ή να πηγαίνεις διακοπές μόνο στο χωριό σου.

Ο Ελληνοαμερικανός καθηγητής φιλοσοφίας Αλέξανδρος Νεχαμάς (διδάσκει στο Princeton) θεωρεί ότι όταν κάποιος αρχίζει μια φιλία, ουσιαστικά παραδίδει τον μελλοντικό εαυτό του στη συγκεκριμένη σχέση και η φιλία αυτή όχι μόνον θα φέρει στην επιφάνεια στοιχεία που θα έμεναν πιθανόν σε αδράνεια μέσα του, αλλά θα δημιουργήσει μέσα στους δύο φίλους και νέα στοιχεία που δεν υπήρχαν καν προηγουμένως. Το δε θέμα είναι ότι λειτουργεί καταλυτικά, παρά το γεγονός ότι κανένα παιδί δεν αποκτά φίλους ξέροντας πόσο βαθιά θα τους επηρεάσει και θα επηρεαστεί από αυτούς. Γίνεται φίλος με κάποιον επειδή απλά χαίρεται με τη συντροφιά του συγκεκριμένου παιδιού και περνάει καλά μαζί του.

Ο Νεχαμάς ανατρέχει στον Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης έδωσε μια ηθική σκοπιά στη φιλία, αλλά όπως αναφέρει ο Νεχαμάς στο βιβλίο του “On Friendship” (Περί Φιλίας), η φιλία δεν επιλέγεται ηθικά, καθώς μπορεί και να βλάψει ή να έχει ανήθικα στοιχεία εξαρχής. Ο φίλος επιλέγεται με αποκλειστικό κριτήριο το ότι μας κάνει να νιώθουμε όμορφα. Δέχεται ότι υπάρχουν και ωφελιμιστικές φιλίες, αλλά δεν τους δίνει διάρκεια ζωής. Πιστεύει ότι η μόνη φιλία με διάρκεια, είναι εκείνη που εδράζει στους χαρακτήρες των φίλων και στις κοινές προσδοκίες τους. Αγαπάς τον φίλο σου για αυτό που είναι και όχι για αυτό που έχει.

Μπορεί να υπάρχουν όρκοι φιλίας και ηθική μεταξύ των φίλων, αλλά αυτό δεν προϋποθέτει ηθική προς τρίτους. Και αυτό το ξέρουμε όλοι όσοι νιώσαμε αυτή την σπάνια τρομερά τρυφερή και έντονη σχέση για έναν άλλο άνθρωπο, χωρίς ίχνος ερωτισμού, αλλά με την ίδια μυστηριώδη ισχύ και ένταση που έχει και ο έρωτας. Αυτές οι φιλίες ξεκινούν από κοινά στοιχεία με το φίλο και από τη γοητεία που ασκεί ο ένας στον άλλον, αλλά δένονται στην πορεία με κοινά βιώματα και αμοιβαίες πράξεις φιλίας ή δυστυχώς κατακρημνίζονται από κάποια προδοσία.

Λέει χαρακτηριστικά ο Νεχαμάς: «Η ηθική υποτίθεται ότι είναι αντικειμενική και παγκόσμια και η θεωρία θέλει όλους τους ανθρώπους να μοιάζουν στα θεμελιώδη. Ομως αν αυτό αλήθευε, τότε θα ήταν ανήθικο να έχεις έναν φίλο για τον οποίο θα κάνεις τα πάντα, αλλά δεν θα τα κάνεις για κάποιο άλλο άνθρωπο που έχει ανάγκη και που απλά δεν είναι φίλος σου. Αυτό καθαυτό είναι ανήθικο δηλαδή και αντιφάσκει. Άρα η φιλια δεν έχει σχέση με την αληθινή ηθική, είναι πέραν αυτής, έχει δικές της αξίες και είναι επιλεκτική. Γι’  αυτό και δεν άνθισε ιδιαίτερα στην χριστιανική φιλολογία, μια που η θρησκεία αυτή πρεσβεύει την αγάπη προς όλους».

Κι συμπληρώνει: «Με τον Διαφωτισμό είχαμε μια μερική επανάσταση ενάντια στη θρησκεία και στο δόγμα της ότι είμαστε όλοι το ίδιο, αλλά και αυτός μας ήθελε όλους όμοιους έως ίσους, επειδή θεωρούσε ότι αυτό επιβάλλει το γεγονός ότι είμαστε όλοι λογικά πλάσματα. Η κοσμική ηθική ουσιαστικά αντικατέστησε την θεολογική. Ομως και οι δύο αγάπες, είναι ασύμβατες με την υποκειμενική φιλία. Αυτή δεν έχει ηθική και δένει συγκεκριμένα άτομα. Με την φιλία για παράδειγμα ο ένας φίλος μπορεί να καταστρέψει κυριολεκτικά τον άλλον. Μπορούν να διαπράξουν εγκλήματα και όμως να παραμένουν καρδιακοί φίλοι, όπως στο έργο “Θέλμα και Λουίζ“.

Ο Νεχαμάς λέει ότι υπάρχουν μάλιστα πολλές αρχές και αξίες οι οποίες στηρίζονται στη διαφορετικότητα. «Μια τέτοια αξία είναι και η ομορφιά για παράδειγμα», λέει, «Κάτι είναι όμορφο, αν διαφέρει από ό,τι το περιβάλλει, αν ξεχωρίζει, αν λειτουργεί με ένα τρόπο που δεν λειτουργεί τίποτα άλλο. Αυτό ακριβώς είναι και η φιλία, μια αξία που στηρίζεται στο ξεχωριστό. Υπάρχουν δύο διαφορετικά είδη αξιών στον κόσμο μας. Και όμως οι άνθρωποι προσπαθούν να ερμηνεύουν ξανά και ξανά αξίες όπως η ομορφιά, η φιλία ή ο χαρακτήρας και να προσπαθούν να δώσουν σε αυτές ηθικό περιεχόμενο».

Κατά βάθος κάθε φιλία είναι μοναδική

Όμως οι φίλοι δεν είναι πάντα όμοιοι. Τους αρέσεις για αυτό που είσαι; Κι αν έχεις διάφορους φίλους, πολύ διαφορετικούς μεταξύ τους; Ποιος μας καθορίζει και ποιον καθορίζουμε; Ο Νεχαμάς εκτιμά ότι το άτομο έχει πολλά χαρακτηριστικά και δεν τα ενεργοποιεί όλα εξίσου σε κάθε μία από τις σχέσεις του, επειδή ακριβώς οι άνθρωποι διαφέρουν. «Δεν μπορώ να φερθώ στον άλφα φίλο μου με τον τρόπο που φέρομαι στον βήτα φίλο μου. Σε γενικές γραμμές θα έχω παρόμοια συμπεριφορά αλλά π.χ. δεν θα κάνω τις ίδιες συζητήσεις. Από την άλλη, ο ένας φίλος με ωθεί προς την άλφα κατεύθυνση και ο δεύτερος φίλος προς την βήτα. Οι φιλίες στη ζωή μας, μας καθιστούν μάλλον πιο περίπλοκα παρά πιο απλά όντα», λέει.

Αναφέρει επίσης ότι πάντα η φιλία στην τέχνη και στη λογοτεχνία ερχόταν σε δεύτερη μοίρα σε σύγκριση με άλλα είδη σχέσεων, όπως των οικογενειακών ή ερωτικών. Το αποδίδει εν μέρει στο ότι ο έρωτας ή η μητρότητα μπορούσε να απεικονιστεί σε μια ζωγραφιά ή σε ένα γλυπτό, αλλά η φιλία απαθανατιζόταν πολύ πιο δύσκολα. Απεναντίας στο σινεμά και στο θέατρο, η φιλία παρέμεινε υπαρκτή ως θέμα. Και την τελευταία δεκαετία γίνεται μια προσπάθεια να επανέλθει σε πρωταγωνιστικό πλάνο η φιλία γενικά στην τέχνη.

«Ο λόγος της αναβίωσης είναι ότι πια είμαστε πιο απομονωμένοι από τους άλλους σε σύγκριση με το παρελθόν. Με το διαδίκτυο, τα κοινωνικά δίκτυα και όλα αυτά, η πραγματική φιλία γίνεται πασιφανές ότι είναι πιο σημαντική από όσο νομίζαμε. Πιστεύω ότι κάθε φορά που αγαπάμε έναν άλλο άνθρωπο, κάνουμε ένα είδος άτυπου συμβολαίου για το μέλλον», συμπληρώνει.

Για το μυστήριο που υπάρχει στην αδελφική φιλία, υπάρχουν πάντα απορίες, όπως και για τον έρωτα. Τι γεννάει αυτή την ισχυρή έλξη μεταξύ δύο φίλων; Ο Νεχαγιάς απαντά: «Δεν μπορείς να πεις ότι αγαπάς κάποιον για το ένα ή το άλλο χαρακτηριστικό του που έχεις δει ή νιώσει, επειδή τον αγαπάς και για κάτι ακόμα πιο ασαφές και αβέβαιο: για όσα διαισθάνεσαι ή ευελπιστείς ότι μπορεί να κρύβει ο άλλος στην ψυχή του και θα σου τα αποκαλύψει εν καιρώ. Με την φιλία ποντάρεις και στη μελλοντική αποκάλυψη. Οπότε δεν μπορείς στην ουσία να πεις αγαπώ τον τάδε για τους εξής επτά λόγους, γιατί ενυπάρχει και το όγδοο και το ένατο στοιχείο που δεν το έχεις βιώσει ακόμα, αλλά το αναμένεις, το προσδοκείς ουσιαστικά για το μέλλον. Όταν πια αισθανθείς ότι αυτή η φιλία δεν έχει τίποτα καινούργιο να δείξει ή τίποτα να σου αλλάξει, τότε η γοητεία αυτής της φιλίας ουσιαστικά παίρνει τέλος».

Η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στις δύο θεωρήσεις, είναι ότι στην πρώτη η προσδοκία για το όφελος είναι υλιστική, ενώ στην δεύτερη, είναι ψυχική και ίσως εν μέρει πρακτική, αφού ο φίλος είναι άγραφος νόμος να στηρίζει τον φίλο. Σε έναν κόσμο πλημμυρισμένο από αδιάφορους ξένους, ο καθένας μας επιλέγει το άτομο με το οποίο θα κάνει την άτυπη συμφωνία να γίνουν σχεδόν αδέλφια και να στηρίζουν ο ένας τον άλλον εσαεί. Είναι ένας γάμος χωρίς συμβίωση και σεξ, αλλά με ακριβώς τις ίδιες απαιτήσεις για τις δύσκολες στιγμές. Ακόμα και αν ο Νεχαγιάς έχει δίκιο ότι κάποια στιγμή η γοητεία χάνεται, μπορείς να αγαπάς τον φίλο που σου στάθηκε επί δεκαετίες, όπως αγαπάς μετά από 50 χρόνια και τον σύζυγο για τον οποίο δεν έχεις πλέον το παραμικρό ερωτικό ενδιαφέρον.