Πόσο αποτελεσματικός είναι ο εμβολιασμός ως στρατηγική κατά του Covid

Πάει ένας χρόνος που ο εμβολιασμός ξεκίνησε μαζικά. Με την δημοσίευση τότε των πρώτων ενδιάμεσων αποτελεσμάτων των τεσσάρων μεγάλων κλινικών δοκιμών, είχα συνοψίσει τα πρώτα αποτελέσματα σε άρθρο μου στις 06/01/2021 με τίτλο “Εμβόλια κατά του SARS-Cov-2: Τι μας λένε τα αποτελέσματα των δοκιμών μέχρι στιγμής;”. Εκεί, έκανα κάποιες συνοπτικές παρατηρήσεις:

«Για να μετρηθεί κάποιος συμμετέχων στους νοσήσαντες πρέπει να παρουσιάσει συμπτώματα. Ασυμπτωματικοί φορείς, που μπορεί κάλλιστα να είναι μεταδοτικοί […] δεν προσμετρώνται στον υπολογισμό της αποτελεσματικότητας… Τα πρωτόκολλα των δοκιμών δεν είναι σχεδιασμένα για να μετρούν το κατά πόσον τα εμβόλια μειώνουν την μεταδοτικότητα…

Από τις δοκιμές (Pfizer, AstraZeneca, Moderna) αποκλείονται όσοι έχουν διαγνωσθεί εργαστηριακώς με μόλυνση από SARS-CoV-2, που σημαίνει ότι οι δοκιμές δεν μας λένε αν τα εμβόλια αποτρέπουν τις επαναμολύνσεις. Από την περιορισμένη διάρκεια των δοκιμών δεν γνωρίζουμε την χρονική ισχύ των εμβολίων, και είναι δυνατόν να απαιτείται νέος εμβολιασμός για την διατήρηση της προστασίας. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει το ενδεχόμενο τα εμβόλια να μετατραπούν σε διαρκή αγωγή, με όλα τα οικονομικά συμπαρομαρτούντα»…

Στο άρθρο μου κατέληγα: «Ούτε να δυσπιστούμε στα επιστημονικά ευρήματα από άγνοια, αλλά ούτε και να ευελπιστούμε ότι υπάρχουν μαγικές λύσεις όταν αυτές δεν προκύπτουν από τις μελέτες». Που βρισκόμαστε πάνω από ένα χρόνο μετά; Τι μας λένε τα δεδομένα;

Εμβολιασμός: Τι αναμέναμε και τι παρατηρούμε

Από ανάγνωση και μόνον των πρωτοκόλλων των κλινικών δοκιμών καθίστατο σαφές ότι τα εμβόλια δεν εξετάζονταν ως προς το αν αποτρέπουν την μόλυνση και τις επαναμολύνσεις, ως προς το αν μειώνουν την μεταδοτικότητα, ούτε ως προς το αν παρέχουν μακροχρόνια προστασία. Εξετάζονταν μόνον ως προς το αν μειώνουν την βαρύτητα των συμπτωμάτων σε βάθος εξαμήνου, προσφέροντας δυνητικά μια πολύτιμη ανάσα στο σύστημα υγείας και βεβαίως σώζοντας ζωές.

Τα πρώτα επιτυχή αποτελέσματα των κλινικών δοκιμών φαίνεται να επιβεβαιώνονται από τους αριθμούς εμβολιασμένων και μη εμβολιασμένων σε νοσοκομειακές κλίνες. Από τις 30/8/2021 ο ΕΟΔΥ δημοσιεύει τους αριθμούς εμβολιασμένων και μη εμβολιασμένων (ή μερικώς εμβολιασμένων) σε κλίνες ΜΕΘ της Ελλάδας. Από τότε μέχρι σήμερα, το ποσοστό μη (ή μερικώς) εμβολιασμένων κυμαίνεται μεταξύ 80-90% (βλ. εδώ, διάγραμμα 4). Δεδομένου ότι κατά το διάστημα αυτό το μεσοσταθμικό ποσοστό εμβολιασμού χονδρικά ήταν στο 65%, το λοιπό 35% των ανεμβολίαστων αντιστοιχεί σε σχεδόν τριπλάσια αντιπροσώπευση στον πληθυσμό των ΜΕΘ, σε σχέση με την αναλογία του στον γενικό πληθυσμό.

• Συμπέρασμα 1: Από όσους είχαν κίνδυνο να αναπτύξουν βαρέα συμπτώματα, έως και να καταλήξουν, ο εμβολιασμός παρέχει προστασία, ακριβώς όπως προέβλεπαν οι μελέτες.

Το δεύτερο όμως, και μείζον, ερώτημα είναι κατά πόσον τα εμβόλια είναι το εργαλείο που θα σταματήσει των μετάδοση και θα συντρίψει τον ιό στον γενικό πληθυσμό, δηλαδή σε όλες τις ηλικίες και σε όλες τις ομάδες κινδύνου, επιτυγχάνοντας στόχους, για τους οποίους δεν δοκιμάστηκαν στις κλινικές μελέτες. Αν δηλαδή είχαμε 100% εμβολιασμό, θα βλέπαμε τον ιό να εξαφανίζεται; Κάτι τέτοιο είναι καθ’ όλα δυνατόν, αλλά μένει να αποδειχθεί. Για να πάρουμε μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα, μπορούμε να κοιτάξουμε την πρόοδο της ασθένειας σε συνάρτηση με το επίπεδο εμβολιασμού.

Η μεθοδολογία του Johns Hopkins

Τον περασμένο Σεπτέμβριο το Πανεπιστήμιο Johns Hopkins δημοσίευσε μελέτη (όχι peer reviewed) που συσχέτιζε τον αριθμό κρουσμάτων και θανάτων με ποσοστά εμβολιασμού σε διάφορες κομητείες των ΗΠΑ και κατέληγε ότι υπάρχει συσχέτιση. Μάλιστα έβαζαν στην ομάδα μεταβλητών και τις πολιτικές προτιμήσεις, καταλήγοντας ότι οι Ρεπουμπλικάνοι είναι πιο δύσπιστοι στον εμβολιασμό και ότι πεθαίνουν περισσότερο από Covid. Μελέτες βάσει της ίδιας μεθοδολογίας δημοσίευσαν οι New York Times (εδώ και εδώ), το Kaiser Family Foundation και το NPR, και εν γένει η συσχέτιση υπόρρητα ερμηνευόταν ως αιτιότητα, παρά την πασίγνωστη περί του αντιθέτου προειδοποίηση.

Τον Οκτώβριο του 2020 είχα δημοσιεύσει τα πρώτα στατιστικά στοιχεία για τον δείκτη θετικότητας στην Ελλάδα (“Πανδημία και στατιστικά στοιχεία: Κάποιες σκέψεις και επισημάνσεις”, 5/10/2020), υπογραμμίζοντας την σημασία του στην μέτρηση της διάδοσης του ιού, καθώς ο αριθμός κρουσμάτων από μόνος του δεν μας λέει και πολλά: Όσο ψάχνεις βρίσκεις. Ο ΕΟΔΥ δημοσίευσε τις πρώτες δικές του τέτοιες στατιστικές πάνω από δύο μήνες αργότερα (έκθεση της 16/12/2020).

Δανειζόμενος την μεθοδολογία του Johns Hopkins, και προσαρμόζοντάς την στην παραπάνω παρατήρηση, παρακάτω παραθέτω τους δείκτες θετικότητας και αριθμούς θανάτων ανά εκατομμύριο πληθυσμού, ως συνάρτηση του επιπέδου εμβολιασμού. Το επίπεδο αυτό δίνεται τόσο ως λόγος δόσεων εμβολίων ως προς τον πληθυσμό, όσο και ως ποσοστό πλήρως εμβολιασμένων κατοίκων.

Στα δύο βίντεο που επισυνάπτονται κάθε σημείο αντιπροσωπεύει μια χώρα. Εξετάζονται 143 χώρες ως προς τους δείκτες θετικότητας και 190 χώρες ως προς τον ημερήσιο αριθμό θανάτων ανά εκατομμύριο πληθυσμού. Το χρώμα αντιστοιχεί στην διάμεση ηλικία και η διάμετρος του κύκλου στον πληθυσμό (λοιπή επεξήγηση των διαγραμμάτων στις σημειώσεις στο τέλος). Ο κατακόρυφος άξονας είναι λογαριθμικός για καλύτερη ορατότητα του συνόλου των σημείων.

Τι δείχνουν τα στοιχεία

Τι παρατηρεί κανείς από τα παραπάνω; Κατ’ αρχήν αν και διακρίνεται κάποια συσχέτιση μεταξύ διάδοσης της νόσου με το επίπεδο εμβολιασμού, αυτή είναι αρκετά ευμετάβλητη. Αυτή ήταν ισχυρή με το κύμα της μετάλλαξης Δέλτα (βλ. π.χ. Jeffrey E. Harries, Health Policy and Technology, in press, εδώ και εδώ), μειώθηκε αργότερα (π.χ. Εικόνα 1), και σχεδόν εξαφανίσθηκε με το κύμα της μετάλλαξης Όμικρον (Εικόνα 2).

Στους δε θανάτους τα πράγματα είναι αρκετά πιο οφθαλμοφανή. Στις μεν χώρες με υψηλή διάμεση ηλικία (κόκκινες), η αρνητική συσχέτιση θανάτων-εμβολιασμών πράγματι ακολουθεί τις συσχετίσεις που παρατηρούνται και εντός των ΗΠΑ (βλ. ανωτέρω). Αντιθέτως, για χώρες με νεαρό πληθυσμό (μπλε), η θνητότητα ελάχιστη συσχέτιση παρουσιάζει με το επίπεδο εμβολιασμού. Μάλιστα, η συσσωμάτωση των νεαρών χωρών παρουσιάζει χαμηλότερη θνητότητα, από τις πιο εμβολιασμένες-γηρασμένες χώρες.

Αν θέλουμε να είμαστε γενναιόδωροι, και να αποδεχθούμε την συσχέτιση ως αιτιότητα, μπορούμε να πούμε ότι ο εμβολιασμός όντως προλαμβάνει τους θανάτους σε γηρασμένους πληθυσμούς. Όμως θα πρέπει να αποδεχθούμε και ότι το νεαρό της ηλικίας έχει τουλάχιστον το ίδιο ισχυρή συσχέτιση με ένα χαμηλό ποσοστό θανάτων.

• Συμπέρασμα 2. Ο εμβολιασμός δεν φαίνεται να είναι ο καθοριστικός παράγων αποτροπής της μετάδοσης της νόσου. Στην καλύτερη περίπτωση είναι ένας παράγων μεταξύ πολλών (μάσκες, αποστάσεις, καιρικές συνθήκες, στέλεχος ιού κλπ).
• Συμπέρασμα 3: Ο εμβολιασμός φαίνεται να λειτουργεί όπως υπέδειξαν οι κλινικές μελέτες, μειώνοντας την θνητότητα. Αυτό όμως αφορά κυρίως σε γηρασμένους πληθυσμούς. Σε κράτη με πολύ νεαρούς πληθυσμούς η αντίστοιχη επίδραση είναι μη μετρήσιμη. Μάλιστα, η νεαρή ηλικία φαίνεται να συσχετίζεται ισχυρότερα με χαμηλά ποσοστά θανάτων, από ό,τι ο υψηλός εμβολιασμός.

Σημείωση: Τα παραπάνω συμπεράσματα είναι ποιοτικά καθώς απέφυγα μια ποσοτική στατιστική ανάλυση, που θα προϋπέθετε μια αρχική υπόθεση ως προς τον τύπο της συσχέτισης (γραμμική, εκθετική κλπ). Μια τέτοια ανάλυση αποτελεί ερευνητικό αντικείμενο, που προφανώς ξεφεύγει από τα όρια του παρόντος άρθρου.

---

Σημειώσεις:

• Επεξήγηση διαγραμμάτων: Για ευκρίνεια, αναγράφονται ετικέτες (με κωδικούς κρατών ISO2 ή ISO3) μόνον για σημεία που απέχουν 0.6 τυπικές αποκλίσεις από τις μέσες τιμές των αξόνων x- ή y (το “0” αντιστοιχεί σε κράτη χωρίς κωδικούς ISO2). Τα διαθέσιμα στοιχεία εμβολιασμού αρχίζουν στις 13/12/2020, και τα διαγράμματα συσχετίζονται με τους εμβολιασμούς 21 ημέρες πριν, διάστημα κατά το οποίο υποτίθεται ότι αναπτύσσεται η πλήρης ανοσία, δηλαδή από τις 3/1/2021 και μετά.
• Διαθεσιμότητα δεδομένων: Τα πρωτογενή δεδομένα έχουν ληφθεί από ανοιχτές πηγές (βλ. κατωτέρω). Τα επεξεργασμένα δεδομένα είναι διαθέσιμα κατόπιν επικοινωνίας με τον συγγραφέα.

Πηγές δεδομένων:

1. Δεδομένα εμβολιασμών ελήφθησαν από το αποθετήριο του Centers for Civic Impact του Πανεπιστημίου Johns Hopkins. Ο συνολικός αριθμός δόσεων ελήφθη από το αρχείο https://github.com/govex/COVID-19/tree/master/data_tables/vaccine_data/global_data/time_series_covid19_vaccine_doses_admin_global.csv. Ποσοστά πλήρους εμβολιασμού ελήφθησαν από το αρχείο https://github.com/govex/COVID-19/tree/master/data_tables/vaccine_data/global_data/time_series_covid19_vaccine_global.csv.
2. Αριθμοί θανάτων ελήφθησαν από το αποθετήριο του Center for Systems Science and Engineering του Πανεπιστημίου Johns Hopkins και παρουσιάζονται ως κυλιόμενοι μέσοι όροι 15 ημερών.

3. Οι δείκτες θετικότητας ελήφθησαν από το αποθετήριο του Our World in Data, αρχείο https://github.com/owid/covid-19-data/blob/master/public/data/testing/covid-testing-all-observations.csv.

4. Οι πληθυσμοί χωρών έτους 2020 ελήφθησαν από το αρχείο δεδομένων SP.POP.TOTL της Παγκόσμιας Τράπεζας, διαθέσιμο στο https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL (έκδοση v2_3469297, λήψη της 10/1/2021).

5. Οι διάμεσες ηλικίες πληθυσμών του έτους 2020 ελήφθησαν από το Our World in Data (https://ourworldindata.org/age-structure) και συμπληρώθηκαν για δώδεκα χώρες που δεν περιείχε αυτό το αρχείο.