Προσωπικές σκέψεις για τη ψυχική υγεία στην Ελλάδα

Υπήρχαν βέβαια και αυτοί που την απέφευγαν, παρά τις ικανότητές τους, για λόγους ”αυτοπροστασίας” από το άχθος και το άγχος των ευθυνών που θα επωμίζονταν. Προτιμούσαν να παίξουν το ρόλο της ”εργατικής μέλισσας” η οποία μοχθεί υπό… σκιά επιφορτισμένη με πολλή δουλειά, για όποιον φυσικά θέλει να ανταποκριθεί με ευσυνειδησία στο καθήκον του ως αρωγός του διευθυντικού έργου, προς χάριν της εύρυθμης λειτουργίας του σχολείου.

Μιλώ για ”εργατική μέλισσα” και συγκινούμαι ασυναίσθητα φέρνοντας στο μυαλό μου φευγαλέες εικόνες της υποδιευθύντριάς μου κατά τον πρώτο χρόνο υπηρεσίας μου (ως αναπληρώτριας καθηγήτριας) σε σχολείο της Δυτικής Μακεδονίας. Το γυρτό της κεφάλι σκυμμένο στο Πρωτόκολλο του Σχολείου και τα έγγραφα του Γραφείου Διεύθυνσης είναι η κυρίαρχη εικόνα σ’ αυτές. Εικόνα καταβεβλημένης εκπαιδευτικού (απ’ την πολύωρη και πολυετή διδασκαλία), με μαλλιά σταχτερά, μέτωπο ζαρωμένο από τις φροντίδες και στόμα με βαθιές ρυτίδες δεξιά- αριστερά από την κούραση και τις έγνοιες.

Έγνοιες που πρόδιναν οι κυρτωμένοι της ώμοι, σαν να έπεσαν πάνω τους τα βάρη του κόσμου: το χρέος να γηροκομήσει τη χήρα μητέρα της και να συντρέξει στην αποκατάσταση του ψυχιατρικά ασταθούς αδελφού της, ο οποίος έπασχε από εξαντλητικές εμμονές, επιθετικότητα και ακραία απαισιοδοξία. Λόγοι που τον έκαναν εριστικό, ανυπόφορο (προπάντων μέσα στο σπίτι) και τον ωθούσαν να στήνει καυγάδες στη γειτονιά για ψύλλου πήδημα. Καυγάδες ασήμαντους, σαν εκείνους που ζωντανεύουν… ”περί όνου σκιάς” στις αγορεύσεις του Δημοσθένη (4ος αι. π.Χ.).

Σε μια απ’ αυτές, για παράδειγμα, ο αγωγιάτης ενός όνου μπλέχτηκε σε καυγά με αυτόν που τον νοίκιασε, γιατί αμφότεροι διεκδικούσαν το δικαίωμα να ξεκουραστούν στη σκιά του λόγω της ανυπόφορης ζέστης…

Η “τρέλα” του Αίαντα και η αυτοχειρία

Σοβαρότερη και άκρως δραματική στον επίλογό της ήταν η ιστορία της τρέλας του Αίαντα του Τελαμώνιου στην Ομηρική Ιλιάδα. Του βασιλιά της Σαλαμίνας που πήρε μέρος στον Τρωικό Πόλεμο (13ος αι. π.Χ.) με δώδεκα πλοία και έπεσε θύμα του παραλογισμού του. Παραλογισμού πεισιθάνατου, όπως τον περιγράφει ο τραγικός ποιητής του 5ου αι. π.Χ. Σοφοκλής στην τραγωδία του ”Αίας’, καθώς – κυριευμένος από μανία κατά των Ατρειδών και του Οδυσσέα, στον οποίο έδωσε ο Αγαμέμνονας την ασπίδα του Αχιλλέα – ο Αίαντας επιτέθηκε (για λόγους εκδίκησης) στα κοπάδια του στρατοπέδου (βασική πηγή τροφοδοσίας του ελληνικού στρατεύματος) και, όταν συνειδητοποίησε τι έκανε, θεώρησε ότι ντροπιάστηκε και αυτοχειριάστηκε.

Περίπτωση χαρακτηριστική της διαταραχής της ανθρώπινης συνείδησης και των ψυχικών μεταπτώσεών της (σ. σ: Τις καλύπτει εν μέρει σήμερα ο όρος ”μανιοκατάθλιψη”, ως συμπερίληψη εναλλασσόμενων συμπεριφορών των ψυχικών αρρώστων), που περιλαμβάνονταν στις ψυχικές παθήσεις τις οποίες αντιμετώπιζε και ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, όπως ο δικός μας σύγχρονος.

Το που μπορεί να φτάσει κάποιος όταν ”σαλέψουν τα λογικά του”, όμως, δεν το περιγράφουν παραστατικά μόνο ο Όμηρος και ο Σοφοκλής, αλλά και ο Ευριπίδης σε τρεις τραγωδίες του (”Ηρακλής μαινόμενος”, ”Μήδεια”, ”Ορέστης”). Το περιγράφει και ο ”πατέρας της Ιατρικής” Ιπποκράτης (5ος-4ος αι. π Χ) συνιστώντας, μάλιστα – μέσω του έργου του ”Περί ανέμων, υδάτων και τόπων” – την ενδεδειγμένη αγωγή σε καθαρό και ήσυχο περιβάλλον ψυχικής γαλήνης και ηρεμίας, ώστε να ευοδωθεί τα μέγιστα ο ”κατευνασμός του παθήματος”.

Παλαιόθεν η κατάθλιψη

Για την περίπτωση της κατάθλιψης, πάλι, κάνει ειδική μνεία ο ιστορικός Πλούταρχος (50-120 μ.Χ.) στο ”Περί Ίσιδος και Οσίριδος” έργο του, όπου παρουσιάζει τον φωτισμένο ιεροφάντη του ναού του θεού Απόλλωνα στους Δελφούς (1ος αι. π.Χ.) να μνημονεύει το θεραπευτικό φάρμακο ”κύφι” ως το πλέον ενδεδειγμένο για τον καταθλιπτικό ασθενή, επειδή του δημιουργεί ψυχική ευφορία.

Όλα αυτά και άλλα πολλά αντιμετωπίζονται σήμερα, ασφαλώς, με σύγχρονα φάρμακα της Ψυχιατρικής επιστήμης, η οποία έχει χρέος πρωτίστως – δια των κοινωνικών φορέων του κράτους και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης – να ρίξει το βάρος στα παιδιά, τους εφήβους και τους νέους που χρήζουν ιδιαίτερης ψυχοκοινωνικής μέριμνας.

Μέριμνας βάσει εγκεκριμένου, συντονισμένου και ενιαίου συστήματος διάγνωσης και αξιολόγησης των αναγκών τους, καθώς ο λειτουργικός δημόσιος τομέας υγειονομικής περίθαλψης στο θέμα αυτό παραμένει ασαφής και οι κατακερματισμένες αρμοδιότητες υπουργείων και φορέων δεν εξυπηρετούν την ουσιαστική υποστήριξη και φροντίδα των παιδιών αυτών, αλλά και των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας.

Γι’ αυτό προσφέρουν μεγάλη υπηρεσία στην πατρίδα και το κοινωνικό σύνολο προσφορές ιδιωτών και συμβάσεις δωρεάς ιδρυμάτων, όπως αυτή που υπογράφηκε μεταξύ του Κοινωφελούς Ιδρύματος ”Σταύρος Σ. Νιάρχος” και του Ελληνικού Δημοσίου τον Σεπτέμβριο του 2018 και εγκρίθηκε τον …Μάρτιο του 2024 (”αθάνατη” γραφειοκρατία) για την ενίσχυση και αναβάθμιση των υποδομών ψυχικής υγείας με ιδιαίτερη μέριμνα για τη νέα γενιά.

Μεταρρυθμίσεις για τη ψυχική υγεία

Έστω και με χρονική καθυστέρηση, σε σύγκριση με τις άλλες (ανεπτυγμένες στο θέμα αυτό) χώρες της Δύσης, η Ελλάδα άρχισε επιτέλους να καταλαβαίνει ότι είναι ανάγκη να πάψει να βλέπει την ψυχική υγεία σαν φτωχό συγγενή και να προχωρήσει γοργά σε αναβάθμιση των ψυχιατρικών δομών κάνοντας μεταρρυθμίσεις ουσίας και όχι επικοινωνίας.

Μεταρρυθμίσεις που θα σβήσουν απ’ το μυαλό της ελληνικής και της διεθνούς κοινής γνώμης τον όρο ”Λεροποίηση”, που διέσυρε την πατρίδα μας στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Και επειδή το επίπεδο πολιτισμού μιας χώρας καθρεφτίζεται στον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχικά άρρωστων πολιτών της, η ελληνική Πολιτεία -αν θέλει να δώσει υπόσταση στις μεταρρυθμίσεις της – οφείλει να εγκαταλείψει τον απάνθρωπο εγκλεισμό τους σε μεγάλα ψυχιατρικά νοσοκομεία της Αθήνας, εποχής… Μιχαήλ Μητσάκη και Γεώργιου Βιζυηνού (19ος αιώνας). Η ιδρυματοποίηση – σε κάθε περίπτωση – αρρώστων ψυχικά συνανθρώπων μας, στιγματίζει τους υγειονομικούς φορείς της Ελλάδας, την ίδια τη χώρα και τον λαό μας κοινωνικά, ηθικά και πολιτιστικά, παραπέμποντας στα παρωχημένα μοντέλα αντιμετώπισης των ψυχικών νόσων που είχαν αποκαρδιωτικά έως τραγικά αποτελέσματα.

Γι’ αυτό απαιτείται αντικατάσταση των μεγάλων ψυχιατρικών ιδρυμάτων με μικρές σύγχρονες μονάδες (στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την ελληνική περιφέρεια), οι οποίες θα συνεισφέρουν στο έργο της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης πολιτών όλων των ηλικιών (με έμφαση στα παιδιά, τους εφήβους και τους νέους) σε στελεχωμένες άρτια δομές παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας.

Η ψήφιση του Νόμου για το Εθνικό Σύστημα Υγείας (Ν.1397/83), η εφαρμογή του κανονισμού της επιτροπής Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (815/84) και το Εθνικό Πρόγραμμα ”Ψυχαργώς” (που το ακολούθησε η αναθεώρηση της υγειονομικής πολιτικής στο ζήτημα ψυχικής υγείας βάσει προγράμματος δράσεων με χρονικά όρια το 2001-2010) δεν πρέπει να έχουν την τύχη των νόμων της αδράνειας, αλλά να αναμορφώνονται και να εμπλουτίζονται προσαρμοσμένα σε νέες ανάγκες των ψυχικά πασχόντων πολιτών, επιπέδου Πρωτοβάθμιας, Δευτεροβάθμιας και Τριτοβάθμιας ψυχιατρικής περίθαλψης.

Χρειάζεται εθνικός σχεδιασμός

Αυτά προϋποθέτουν, φυσικά, Εθνικό Σχεδιασμό και όραμα για καινοτόμα προγράμματα ψυχικής υγείας με εξειδικευμένο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό που θα εφαρμόσει την πολιτική εκσυγχρονισμού του συστήματος ψυχικής υγείας απ’ άκρη σε άκρη της Ελλάδας. Και εκσυγχρονισμός του συστήματος αυτού σημαίνει πολλαπλασιασμός των Κέντρων Ψυχικής Υγείας σε όλη την ελληνική Επικράτεια με πρότυπα τα Κέντρα Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας. Σημαίνει να γίνουν πράξη μέσα στο 2025 οι υποσχέσεις της κυβέρνησης για 3.767 μόνιμες προσλήψεις, μερίδα των οποίων θα πρέπει να καλύψει διαχρονικά κενά στα ψυχιατρικά νοσοκομεία και να στελεχώσει τις νέες δομές που θα προστεθούν στις παλιές.

Σημαίνει τη λειτουργία ψυχιατρικών κλινικών μέσα στα Γενικά Νοσοκομεία του ΕΣΥ (πράγμα που ζητά από χρόνια η Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Οικογενειών για την Ψυχική Υγεία) και τον πολλαπλασιασμό των μετανοσοκομειακών ξενώνων περίθαλψης (εκ παραλλήλου με τα Κέντρα Ψυχικής Υγείας), καθώς και την πλήρωση κενών θέσεων στις υπηρεσίες υγείας παιδιών και εφήβων (Συμβουλευτική, Διαγνωστική, Ψυχομετρία και Ψυχοθεραπείες) για καλύτερη ανταπόκριση στο Κοινοτικό πρόγραμμα αγωγής Ψυχικής Υγείας.

Σημαίνει και άλλα πολλά, όμως το πιο σημαντικό είναι να διαμορφωθεί κλίμα ευαισθητοποίησης μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων για το θέμα αυτό, με την προσθήκη (στο σχολικό μάθημα Ψυχολογίας της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης) κεφαλαίων για την Ψυχική Υγεία και τη θετική ψυχολογία, ώστε να λειτουργήσουν οι κατευθυντήριες γραμμές τους σαν βακτηρίες των παιδιών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους, μέσα και έξω από το σχολείο, με παράλληλη ψυχική ενδυνάμωση απέναντι στη σχολική αποτυχία και τη διάθεση παραίτησης προ των πιέσεων που τους ασκούνται πολυεπίπεδα, από το σπίτι και το σχολείο με αποκορύφωμα τον απεχθή σχολικό εκφοβισμό, το λεγόμενο ”bullying”, που γίνεται ανελέητο όταν οι μαθητές καταλάβουν ότι ο συμμαθητής-θύμα τους αντιμετωπίζει ψυχολογικό πρόβλημα.

Το βάρος της ευθύνης για την ψυχική υγεία του – σ’ αυτήν την περίπτωση – μοιράζεται στους δύο πρώτους φορείς κοινωνικού ελέγχου τυπικά, γιατί ουσιαστικά μετακυλίεται στην οικογένεια κατά το μεγαλύτερο μέρος. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να στηριχθεί αυτή από κρατικούς και αυτοδιοικητικούς φορείς, ανεξάρτητα από τη βοήθεια που είθισται να προσφέρει η Εκκλησία.
Θα πρέπει να στηριχθεί κάθε οικογένεια με ψυχικά πάσχον μέλος, για να μη ρημάξουν οι ζωές και των άλλων μελών της και να μη γίνει το ευάλωτο ψυχικά παιδί ένα ακόμα νούμερο στη λίστα των 150.000-200.000 ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές στην Ελλάδα…