Shell Shock: τα ψυχοσωματικά του πολέμου
28/01/2018
Ο όρος Shell Shock μπορεί να αποδοθεί στα ελληνικά ως «σοκ από οβίδες» και χρησιμοποιήθηκε από τους γιατρούς, κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, για να περιγράψει κάτι αρκετά παράξενο. Συχνά, στα νοσοκομεία των μετόπισθεν κατέφθαναν στρατιώτες που τα μέλη τους έτρεμαν ασταμάτητα ή ήταν εντελώς παράλυτα, χωρίς όμως οι ίδιοι να φέρουν στα σώματά τους την παραμικρή κάκωση.
Αργότερα παρατηρηθήκαν κι άλλες αναπηρίες σε άτομα φαινομενικά άθικτα από τραύματα, όπως τύφλωση και ακαμψία των άκρων ή της σπονδυλικής στήλης. Χωρίς εμφανείς σωματικές πληγές, οι γιατροί δυσκολεύονταν να εντοπίσουν τα αίτια των συγκεκριμένων παθήσεων. Απέναντί τους είχαν ένα εντελώς καινούργιο και άκρως αινιγματικό φαινόμενο.
Η επινόηση του όρου Shell Shock
Αρχικά, οι γιατροί υπέθεσαν ότι είχαν να αντιμετωπίσουν εσωτερικούς τραυματισμούς του εγκεφάλου και των νεύρων, που συνέβαιναν κατά τους βομβαρδισμούς. Πίστευαν ότι τα οστικά κύματα των εκρήξεων προκαλούσαν κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, οι οποίες με την σειρά τους ευθύνονταν για τα σωματικά συμπτώματα των ασθενών. Οι ίδιες βλάβες μπορούσαν εξάλλου να προκληθούν και σε όσους θάβονταν κάτω από τις εκτινασσόμενες ποσότητες χώματος, κατά την διάρκεια των βομβαρδισμών.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Βρετανού Άρθουρ Χάμπαρντ, ο οποίος έλαβε μέρος στην μάχη του Σομ. Το τάγμα του αποδεκατίστηκε από το γερμανικό πυροβολικό, ενώ ο ίδιος θάφτηκε κάτω από τα χώματα που σήκωσαν οι εκρήξεις. Εντούτοις κατάφερε να απεγκλωβιστεί, σκάβοντας με τα χέρια του, και να υποχωρήσει προς το βρετανικό χαράκωμα, υπό τα συνεχή πυρά των εχθρικών πολυβόλων. Παρά το γεγονός ότι είχε επιβιώσει, ο Χάμπαρντ κατέρρευσε τελικά ψυχικά και σωματικά.
Παράλληλα, υποστηρίχθηκε και η γνώμη ότι οι παθήσεις των φαινομενικά άθικτων στρατιωτών, οφείλονταν στην εισπνοή μονοξειδίου του άνθρακα που σχηματιζόταν από τις εκρήξεις των οβίδων. Έτσι, το 1915 υιοθετήθηκε η φράση Shell Shock, για να περιγράψει περιπτώσεις παθήσεων λόγω εσωτερικών τραυματισμών, οι οποίοι είχαν προκληθεί από την δράση του εχθρικού πυροβολικού. Η πατρότητα του όρου ανήκει στον Βρετανό ψυχολόγο Τσάρλς Σάμιουελ Μάιερς.
Η ψυχολογική διάσταση
Τα ίδια όμως συμπτώματα άρχισαν να παρατηρούνται και σε άνδρες οι οποίοι δεν είχαν εκτεθεί ποτέ σε βομβαρδισμούς. Αυτό έκανε τους γιατρούς να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους και να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι το Shell Shock οφειλόταν καθαρά σε ψυχολογικούς λόγους. Εντούτοις, ο συγκεκριμένος όρος δεν ήταν εντελώς άστοχος.
Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος αποδείχθηκε ο πιο φρικτός που είχε διεξαχθεί μέχρι τότε, για πολλούς λόγους. Ένας από αυτούς ήταν η άνευ προηγουμένου μαζική χρήση του πυροβολικού. Για πρώτη φορά στην ιστορία οι στρατιώτες αναγκάζονταν να περνάνε μέρες ολόκληρες, βομβαρδιζόμενοι ασταμάτητα από χιλιάδες βλήματα, χωρίς ουσιαστική δυνατότητα αντίδρασης. Το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να παραμένουν κουλουριασμένοι και ακίνητοι μέσα στο χαράκωμά τους, ελπίζοντας απλώς ότι στο σημείο που βρίσκονταν δεν θα έσκαγε καμία οβίδα.
Μια τέτοια κατάσταση θα μπορούσε να τρελάνει ακόμα και τους πιο γενναίους άνδρες. Ο όρος Shell Shock όμως επεκτάθηκε τελικά και σε άλλες περιπτώσεις. Οι βολές του εχθρικού πυροβολικού εξακολουθούσαν να θεωρούνται υπεύθυνες για τον διαλυμένο ψυχισμό των ασθενών στρατιωτών, αλλά δεν ήταν η μοναδική αιτία. Κάθε εξαιρετικά έντονη τραυματική εμπειρία μπορούσε να προκαλέσει σωματική αναπηρία σε έναν στρατιώτη, χωρίς ο ίδιος να έχει πληγωθεί στην μάχη.
Τα συμπτώματα
Πολλά από τα προβλήματα που προκαλούσε το Shell Shock καθιστούσαν τους πάσχοντες ουσιαστικά ανάπηρους. Υπήρχαν στρατιώτες οι οποίοι παρέμεναν καθηλωμένοι, επειδή τα άκρα τους είχαν παραλύσει εντελώς. Σε κάποιους άλλους, τα πόδια, το κεφάλι ή ολόκληρο το σώμα έτρεμαν ασταμάτητα, κάνοντας την κάθε μετακίνηση από εξαιρετικά δύσκολη ως αδύνατη. Υπήρχαν επίσης περιπτώσεις ατόμων που έπασχαν από ακαμψία στα άκρα τους ή και στην σπονδυλική τους στήλη, αδυνατώντας να περπατήσουν χωρίς βοήθεια, ενώ δεν ήταν λίγοι και εκείνοι που υπέφεραν από τύφλωση, αλαλία, κώφωση και σοβαρά καρδιακά προβλήματα.
Κάποιοι στρατιώτες βέβαια, έπασχαν μεν από ψυχοσωματικές παθήσεις εξαιτίας του Shell Shock, χωρίς όμως να έχουν καταστεί ανάπηροι. Τέτοιες ήταν οι περιπτώσεις ανδρών οι οποίοι υπέφεραν από ακατάσχετη διάρροια, κράμπες στο στομάχι, απώλεια όσφρησης και γεύσης, αμνησία, εμβοές και ζαλάδες, ακούσιους και συνεχείς σπασμούς στο πρόσωπο, τραυλισμό κ.α.
Τέλος, κάποια συμπτώματα του Shell Shock ήταν εντελώς ψυχολογικής φύσης, όπως κατάθλιψη βαριάς μορφής, συχνοί εφιάλτες, αϋπνία, μόνιμες φοβίες, αίσθημα ασφυξίας, έντονη νευρικότητα και αγχώδεις διαταραχές. Υπήρχαν πάσχοντες που αναστατώνονταν με τον παραμικρό θόρυβο και κρύβονταν κάτω από τραπέζια ή κρεβάτια, ενώ άλλοι ξαναζούσαν τις τραυματικές τους εμπειρίες μέσα από έντονα παραληρήματα.
Η αντιμετώπιση
Όσο ο πόλεμος συνεχιζόταν, τα κρούσματα του Shell Shock αυξάνονταν δραματικά και η αντιμετώπισή τους κατέστη επιτακτική ανάγκη. Κάθε χώρα όμως προσέγγιζε το πρόβλημα διαφορετικά. Στην Βρετανία οργανώθηκε ένα εκτενές δίκτυο νοσοκομείων και κέντρων υγείας, ειδικά για τα θύματα του Shell Shock.
Αντίθετα, στην Γαλλία, οι στρατιώτες που εμφάνιζαν ψυχοσωματικά συμπτώματα αντιμετωπίζονταν με δυσπιστία. Η διοίκηση πίστευε ότι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος θεραπείας αυτών των ατόμων ήταν να αντιμετωπίσουν κατάματα τις φοβίες τους, παραμένοντας στην πρώτη γραμμή και όχι ακολουθώντας ειδικές θεραπείες σε νοσοκομεία. Σύντομα όμως οι Γάλλοι αναγκάστηκαν να αποδεχθούν την πραγματικότητα και άρχισαν να μεταχειρίζονται τα κρούσματα του Shell Shock ως τραυματίες πολέμου.
Στην Γερμανία δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην εργασιοθεραπεία. Οι ασθενείς στέλνονταν σε κέντρα υγείας ή ειδικά διαμορφωμένους οικισμούς, όπου ασχολούνταν με κάθε είδους εργασίες έναντι αμοιβής. Η μέθοδος αυτή αποσκοπούσε στην επανένταξη των πασχόντων από Shell Shock και την ανάκτηση της χαμένης αυτοεκτίμησής τους.
Σε όλες τις χώρες πάντως, οι γιατροί εφάρμοζαν κατά κύριο λόγο φυσικοθεραπείες, οι οποίες βοηθούσαν τα προβληματικά μέλη του σώματος να επανέλθουν σε υγιή κατάσταση και συχνά περιλάμβαναν την χρήση ειδικών μηχανημάτων. Επίσης, οι ασθενείς θα έπρεπε να ξεκουράζονται όσο περισσότερο γίνεται σε ένα απόλυτα ήσυχο περιβάλλον, όπου δεν θα ακουγόταν ο παραμικρός απότομος ή δυνατός θόρυβος.
Άλλες θεραπευτικές αγωγές περιλάμβαναν δίαιτα πλούσια σε γάλα, ζεστά μπάνια αλλά και ηλεκτροσόκ, το οποίο φαινόταν ότι είχε εντυπωσιακά αποτελέσματα. Όλα αυτά βέβαια συνδυάζονταν με τακτικές συνεδρίες ψυχοθεραπείας, όπου πολλές φορές εφαρμοζόταν και η μέθοδος της ύπνωσης.
Η κοινωνική απομόνωση
Εκτός από την ασθένειά τους, τα άτομα τα οποία υπέφεραν από Shell Shock είχαν να αντιμετωπίσουν και το κοινωνικό στίγμα που συνόδευε την κατάστασή τους. Στον στρατό τους συμπεριφέρονταν με περιφρόνηση και εχθρότητα. Η στρατιωτική ηγεσία πίστευε ότι επρόκειτο για φυγόπονα και κακόβουλα άτομα, που υποκρίνονταν προκειμένου να αποφύγουν την πρώτη γραμμή. Υπήρξαν βέβαια και περιπτώσεις προσποιητής ασθένειας, αλλά αυτές ήταν εξαιρετικά σπάνιες. Κάποιες φορές – ευτυχώς πολύ λίγες – η διοίκηση έφτανε στα άκρα, δικάζοντας και τουφεκίζοντας άτομα που είχαν υποστεί Shell Shock, με την κατηγορία της λιποταξίας ή της δειλίας.
Η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη για τους πάσχοντες όταν επέστρεφαν στα σπίτια τους. Συγγενείς, φίλοι και γείτονες, τους συμπεριφέρονταν συνήθως με ψυχρότητα ή ακόμα και απροκάλυπτη αντιπάθεια, οδηγώντας τους σταδιακά σε κοινωνικό αποκλεισμό. Ήταν πολλοί εκείνοι οι πολίτες που δεν πείθονταν ότι ένας αρτιμελής άνθρωπος, χωρίς εμφανή σωματικά τραύματα, μπορούσε να καταστεί ανίκανος για πόλεμο, εξαιτίας ψυχολογικών προβλημάτων.
Πίστευαν λοιπόν ότι τα κρούσματα του Shell Shock δεν ήταν παρά δειλοί στρατιώτες, οι οποίοι δεν άξιζαν ούτε τον σεβασμό αλλά ούτε και την συμπόνια των γύρω τους. Ο κόσμος δεν είχε συνειδητοποιήσει ακόμα την σημασία του ψυχολογικού παράγοντα για την υγεία ενός στρατιώτη στο μέτωπο.
Το Shell Shock ήταν μια μορφή διαταραχής μετατραυματικού στρες, κάτι από το οποίο υπέφεραν όλοι οι στρατιώτες, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο όμως έλαβε πρωτοφανείς διαστάσεις, λόγω των αυτοκτονικών τακτικών που εφαρμόστηκαν και της μαζικής χρήσης σύγχρονων και εξαιρετικά καταστροφικών όπλων.
Ποτέ άλλοτε τα συμπτώματα μετατραυματικού στρες δεν είχαν τόσο μεγάλη ένταση ούτε είχαν πλήξει τόσους πολλούς άνδρες. Υπολογίζεται ότι οι στρατιώτες που υπέστησαν Shell Shock, κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ανήλθαν στους 200.000. Τα 4/5 από αυτούς δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν ποτέ ξανά στην ενεργό υπηρεσία.
Σε γενικές γραμμές, τα αποτελέσματα των θεραπειών που εφαρμόστηκαν ήταν κάπως μοιρασμένα. Σε πολλούς πάσχοντες η υγεία αποκαταστάθηκε πλήρως ενώ σε κάποιους άλλους μερικώς. Δυστυχώς όμως δεν ήταν λίγοι και εκείνοι που οι βλάβες τους αποδείχθηκαν μόνιμες. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι μέχρι και την δεκαετία του 1960, σε κάποια γαλλικά νοσοκομεία, βρίσκονταν ακόμα άτομα τα οποία είχαν υποστεί Shell Shock, κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
