Σύστημα υγείας εστιασμένο στον ασθενή όχι στη νόσο

Από την ημερομηνία έκδοσής της, στις 12 Σεπτέμβρη του 1978, η Διακήρυξη της Alma Ata (The Declaration of Alma Ata for Primary Health Care) και η Παγκόσμια Στρατηγική Υγεία για Όλους (Global Strategy for Health for All) του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας συνιστά μία ιστορική αφετηρία για την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας.

Η Διακήρυξη παραμένει επίκαιρη και πολύτιμη, με ιδιαίτερο αξιακό φορτίο για τη βελτίωση της υγείας και τη μείωση των ανισοτήτων στο επίπεδο υγείας, υπό το πρίσμα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η Διακήρυξη διατυπώνει έναν πλήρη ορισμό για την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, ο οποίος:

• Πρώτον, αναγνωρίζει την υγεία ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα.
• Δεύτερον, καταδεικνύει ως πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά μη αποδεκτές τις ανισότητες στο επίπεδο της υγείας.
• Τρίτον, αξιολογεί την προαγωγή και την προστασία της υγείας ως βασική προϋπόθεση κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης.
• Τέταρτον, καθιερώνει τον σχεδιασμό και την πραγμάτωση της φροντίδας υγείας ως ατομικό και συλλογικό δικαίωμα και καθήκον.
• Πέμπτον, αναδεικνύει την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας ως το μέσο για τη βελτίωση της υγείας σε παγκόσμιο επίπεδο στο πνεύμα της κοινωνικής δικαιοσύνης.
• Έκτον, προσδιορίζει την πρωτοβάθμια φροντίδα ως αναπόσπαστο μέρος και ως κεντρική λειτουργία του υγειονομικού συστήματος, και ακόμη ως το πρώτο επίπεδο προσέγγισης του ατόμου, της οικογένειας και της κοινότητας σε αυτό.

Οι αξίες της Διακήρυξης μπορούν να συμβάλουν στην επίτευξη θετικών αλλαγών στο σύστημα υγείας και να προάγουν την αντιμετώπιση των ανισοτήτων στο επίπεδο της υγείας, την αποτελεσματική χρήση των διαθέσιμων πόρων και της τεχνολογίας, αλλά και τον συμβουλευτικό χαρακτήρα, ο οποίος εμπνέεται από την κοινωνική δικαιοσύνη.

Αναποτελεσματικά προγράμματα

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει προτείνει προγράμματα για την προώθηση της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας σε όλο τον κόσμο. Από τη Διακήρυξη της Alma Ata και μέχρι τη διατύπωση των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας, έχει προσπαθήσει να βελτιώσει το επίπεδο υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες, με προσανατολισμό σε κάθετα προγράμματα, τα οποία επικεντρώνονται στη νόσο.

Ωστόσο, τα κάθετα αυτά προγράμματα δεν έχουν εκπληρώσει τις επιθυμητές προσδοκίες. Οι οργανισμοί και οι υπηρεσίες υγείας –μεταξύ των οποίων και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας– δεν εστιάζουν στον οριζόντιο χαρακτήρα της πρωτοβάθμιας φροντίδας, η οποία εστιάζει τις δραστηριότητες της στους πολίτες, στην οικογένεια και στην κοινότητα. Από διάφορα επιστημονικά στοιχεία προκύπτει ότι η βελτίωση του επιπέδου υγείας επιτυγχάνεται με θετικότερα αποτελέσματα από την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, παρά από τα κάθετα προγράμματα υγείας, τα οποία στοχεύουν στην καταπολέμηση των νόσων.

Προϋπόθεση για την καλύτερη πρόσβαση στην πρωτοβάθμια φροντίδα και την επίτευξη των στόχων της στρατηγικής “Υγεία για Όλους”, δύναται να αποτελέσει –σε διεθνές επίπεδο– η μετάβαση από τις τρέχουσες λύσεις σε εκείνη, όπου ο οικογενειακός γιατρός αποτελεί μέρος μιας καλά εκπαιδευμένης ομάδας στη λειτουργία ολοκληρωμένων δικτύων. Δίκτυα, τα οποία ενσωματώνουν κάθετα προγράμματα σε μια ευρεία οριζόντια προσέγγιση.

Η αλλαγή παραδείγματος

Η επιστροφή στην Διακήρυξη σημαίνει αλλαγή παραδείγματος. Εστιάζει στα ακόλουθα σημεία:

• Πρώτον, θέτει και διατηρεί ως προτεραιότητα την υγεία και την ισότητα στον τομέα της υγείας.
• Δεύτερον, προωθεί την εφαρμογή της ολοκληρωμένης πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας σε κλίμακα.
• Τρίτον, εξασφαλίζει την ισότητα μεταξύ των δύο φύλων.
• Τέταρτον, διευκολύνει τη συμμετοχή και την ενίσχυση του ρόλου της κοινότητας.
• Πέμπτον, συνδέει την υγεία με την ανάπτυξη.
• Έκτον, μετράει την αλλαγή και διασφαλίζει την υπευθυνότητα.
• Έβδομον, επενδύει στην καινοτομία για φάρμακα και στις τεχνολογίες και την προώθηση της έρευνας.

Η αύξηση του φορτίου νοσηρότητας και θνησιμότητας από τα χρόνια νοσήματα αναδεικνύει μείζονα υγειονομικά προβλήματα, καθώς η μακροχρόνια φροντίδα επιβαρύνει τους προϋπολογισμούς και τα συστήματα υγείας και προκαλεί καταστροφικές δαπάνες και φτωχοποίηση μεγάλου μέρους των νοικοκυριών. Για την επίλυση αυτών των ζητημάτων, απαραίτητη είναι η δικαιοσύνη, η αποδοτικότητα, και η διατομεακή δράση.

Η πλέον σημαντική διαφορά μεταξύ του 1978 (ημερομηνίας έκδοσης της Διακήρυξης) και της τρέχουσας περιόδου, βρίσκεται στον μεγαλύτερο όγκο διαθέσιμων στοιχείων σχετικά με την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Τα στοιχεία αυτά μπορούν να παρακινήσουν προς δράση σε διαφορετικά επίπεδα, με μεγαλύτερη ασφάλεια, αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα, εκπαίδευση και ενημέρωση των ασθενών, με επίκαιρο χαρακτήρα και ισότητα στις υπηρεσίες υγείας.

Με την έννοια αυτή, η διαχείριση του μεγάλου όγκου δεδομένων μπορεί να συμβάλει στην άντληση χρήσιμης πληροφορίας, να βελτιώσει την κυβερνησιμότητα (governance) του συστήματος υγείας και να αποτελέσει την “πύλη εισόδου” των αναγκαίων μεγάλων διαρθρωτικών αλλαγών. Μπορεί, επίσης, να διασφαλίσει την παραγωγή μεγάλης “υγειονομικής υπεραξίας”.

Σύστημα υγείας με βάση την πρωτοβάθμια φροντίδα

Ένα ισχυρό σύστημα υγείας, το οποίο βασίζεται στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, χαρακτηρίζεται από ευχερή προσβασιμότητα (χωρίς ίδιες πληρωμές), εστίαση στον ασθενή παρά στη νόσο, καθολική κάλυψη, ευρύ φάσμα υπηρεσιών και συντονισμό όταν οι ασθενείς χρειάζεται να λάβουν περίθαλψη από άλλες υπηρεσίες. Η περιστολή των υγειονομικών πόρων στη χώρα μας, η διόγκωση των μειζόνων παραγόντων κινδύνου για την υγεία και, συνακόλουθα, η διεύρυνση των αναγκών και της χρήσης υπηρεσιών υγείας, προσανατολίζουν προς ένα νέο μεταρρυθμιστικό παράδειγμα. Παράδειγμα προσιτό στο σύνολο του πληθυσμού, ιδιαίτερα στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (ηλικιωμένοι, φτωχοί, άνεργοι, γυναίκες).

Το νέο αυτό μεταρρυθμιστικό παράδειγμα συνιστά κύριο άξονα των διαρθρωτικών αλλαγών, δηλαδή την ολική επαναφορά των αξιών και των αρχών της Διακήρυξης της Alma  Ata. Η ολική επαναφορά της σημαίνει πρωτίστως:

• Πρώτον, ανάπτυξη του υγειονομικού τομέα με βάση την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, την προαγωγή της υγείας και την ενίσχυση των πολιτικών δημόσιας υγείας.
• Δεύτερον, να καταστούν προτεραιότητα οι πολιτικές άρσης των ανισοτήτων, με προσήλωση στα κριτήρια της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και στη στρατηγική «Υγεία για Όλους».
• Τρίτον, απομάκρυνση από ένα περιοριστικό, τεχνικό, βιοϊατρικό παράδειγμα υγείας και έμφαση στους κοινωνικούς προσδιοριστές της υγείας, με την κινητοποίηση της κοινοτικής και διατομεακής δράσης και την ανάπτυξη του κοινωνικού κεφαλαίου.
• Τέταρτον, ενδυνάμωση των μεθόδων αποδοτικής χρήσης των πόρων και εφαρμογής της κατάλληλης τεχνολογίας.