Τα Τέμπη και ο Λόγος της Εξουσίας

Με τον όρο «Λόγος» (discourse) δεν αναφέρομαι στην αρχαία εννόηση του Λόγου ως εμβάθυνση στην αλήθεια των πραγμάτων, ούτε στον Λόγο της χριστιανικής θρησκείας, όπου ο Λόγος είναι ο εκπορευόμενος από τον Θεό, αλλά ούτε στη Λογική ή στον Ορθό Λόγο των διαφωτιστών.

Αναφέρομαι στη χρήση των διαφόρων μορφών της γλώσσας, γραπτής ή προφορικής, και στον ρόλο της στην οργάνωση και εξέλιξη της κοινωνικής δράσης μέσω της οποίας οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους και επιδρούν επί της πραγματικότητας. Υπ’ αυτή την έννοια, ο γλωσσικός λόγος είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τις κοινωνικές πρακτικές, πράγμα που σημαίνει ότι τις επηρεάζει και ταυτόχρονα επηρεάζεται από αυτές.

Το παρόν άρθρο υιοθετεί την έννοια του Λόγου όπως την ερμηνεύει ο Μισέλ Φουκώ, όπου ο Λόγος αντικατοπτρίζει στην ουσία του τον λόγο της εκάστοτε εξουσίας σε κάθε πεδίο του επιστητού, και ο οποίος προβάλλεται ως λόγος αληθείας. Για παράδειγμα, όταν ο γονιός ή ο δάσκαλος λέει στο παιδί «διάβασε να είσαι καλός μαθητής αν θέλεις να πετύχεις στη ζωή», η φράση αυτή εκφέρεται ως αναμφισβήτητη αλήθεια από τον εξουσιαστή, δηλαδή τον γονέα ή τον εκπαιδευτικό, στο εξουσιαζόμενο παιδί. Το ίδιο συμβαίνει και με λόγους ευρύτερου βεληνεκούς, οι οποίοι προβάλλονται ως λόγοι αληθείας και ως τέτοιοι έχουν κατακτήσει στα κοινοβουλευτικά σύγχρονα καθεστώτα τη λαϊκή συναίνεση.

Με άλλα λόγια, όταν ένας φορέας νομιμοποιημένης εξουσίας ─ επιστημονικής, θρησκευτικής ή πολιτικής ─ ανάγει τους δικούς του λόγους σε Λόγο ανταποκρινόμενο στην αλήθεια ενός κόσμου πραγματικού ή ιδεατού και καταφέρνει να κερδίσει τη συναίνεση των εξουσιαζομένων πολιτών, τότε έχει αναχθεί σε δύναμη ικανή να αναδιαπλάθει το κοινωνικό νόημα και να επιβεβαιώνει τις πρακτικές του. Εάν, όμως, ο εξουσιαζόμενος επαναστατήσει απέναντι στους λόγους της εξουσίας, τότε θα εκφράσει την αντίθεσή του με άλλους λόγους, οι οποίοι είναι δυνατόν να ανατρέψουν τους εγκατεστημένους από την εξουσία και ίσως την ίδια.

Οι δύο κατηγορίες

Στην υπόθεση των Τεμπών βρισκόμαστε ενώπιον μιας ιστορικής στιγμής όπου οι λόγοι εξουσίας αμφισβητούνται έντονα από τους εξουσιαζόμενους, έχουν δηλαδή χάσει τη νομιμοποίησή τους και συνεπώς την κοινή συναίνεση. Γι’ αυτό και είναι εύκολο να προχωρήσουμε σε διάκριση και ταξινόμηση των ποικίλων λόγων των εκφερομένων για την τραγωδία των Τεμπών, διαχωρίζοντάς τους σε δύο κατηγορίες:

Στη μία ανήκουν οι λόγοι εξουσίας οι οποίοι εκφέρονται από την κυβέρνηση, τα κόμματα και τα μέσα επικοινωνίας (τηλεοπτικά και διαδικτυακά) και έχουν ως σκοπό τη διατήρηση ή την κατάληψη των θέσεων πολιτικής ηγεμονίας. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται οι λόγοι των συγγενών των θυμάτων και του διαμαρτυρόμενου λαού ─ που αμφισβητούν τους λόγους της πρώτης κατηγορίας. Υπάρχουν κοινά στοιχεία ανάμεσα στις δύο κατηγορίες λόγων;

Στην πρώτη κατηγορία, οι λόγοι της εξουσίας περιστρέφονται γύρω από λέξεις «πολιτική σταθερότητα», «δημοκρατία», «δικαιοσύνη», «λειτουργικότητα», ενώ στη δεύτερη κατηγορία, οι λόγοι της αμφισβήτησης περιστρέφονται γύρω από τα ίδια θέματα, μόνο που αμφισβητούν την ειλικρίνεια των φορέων της εξουσίας. Οι κατηγορίες που προσάπτουν στους τελευταίους αφορούν ως επί το πλείστον το ψευδεπίγραφο των όσων προφορικά ή γραπτά αυτοί υποστηρίζουν, καθώς πίσω από τα λόγια τους ─ λόγια άλλοτε απειλητικά και άλλοτε μιας υποκριτικής μεταμέλειας ─ κρύβεται το γεγονός της συγκάλυψης των πραγματικών γεγονότων και οι ιδιοτελείς επιδιώξεις τους.

Εν ολίγοις, δεν αμφισβητούν με τα λόγια τους, για παράδειγμα, τη δικαιοσύνη ως θεσμό που υπηρετεί τις υπάρχουσες σχέσεις κυριαρχίας, παρά μόνο στηλιτεύουν τη διασύνδεσή της με το πολιτικό σύστημα και την αναποτελεσματική λειτουργία της. Όπως και δεν αμφισβητούν το είδος της εγκατεστημένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ούτε το άνισο καθεστώς των κοινωνικών σχέσεων, των διαποτισμένων από επιδιώξεις άμεσου πλουτισμού και καταναλωτικής ευωχίας.

Τα Τέμπη και η νέα συλλογική συνείδηση 

Το παρόν άρθρο δεν σκοπεύει να υποτιμήσει τους λόγους των αντιστεκομένων στην υπάρχουσα εξουσία, κάθε άλλο. Επισημαίνει απλώς, ότι επειδή τα λόγια τους έχουν κατά το μάλλον ή ήττον λειτουργικό περιεχόμενο ─ αναφέρονται ως επί το πλείστον σε μικροπολιτικές συγκάλυψης και μη αποτελεσματικού συντονισμού του κρατικού μηχανισμού, με σκοπό να αποσοβηθούν οι πολιτικές ευθύνες─ είναι εύκολο να τύχουν χειρισμού από τους φορείς εξουσίας.

Το βλέπουμε αυτό και στα κόμματα και στα μέσα επικοινωνίας. Κι αυτό, διότι δεν έχουμε εν προκειμένω εκφορά ενός αντιστασιακού λόγου προδρόμου μιας ουσιαστικής κοινωνικής αλλαγής στους θεσμούς και στις νοοτροπίες, αλλά θυμό και οργή που επιτρέπει στους φορείς εξουσίας να δοκιμάζουν ποικίλες τακτικές λόγων προκειμένου να ξεπεράσουν ή να επωφεληθούν από την τραγωδία των Τεμπών.

Η βαθύτερη ομοιότητα των λόγων εξουσιαστών και εξουσιαζομένων ─εξαιρουμένου του συναισθήματος─ έχει υφανθεί μέσα από μακροχρόνιες διαδικασίες διακειμενικότητας και διαλογικότητας. Ήτοι μέσα από κείμενα γραπτά και προφορικά που στηρίζονται σε προηγούμενα κείμενα μιας δύσμορφης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας που κρύβει στα έγκατά της τις κοινωνικές νοοτροπίες που έχουν διαχρονικά συσταθεί.

Αυτή είναι και μια από τις αιτίες που ακόμη και οι υποστηρικτές των κομμάτων εξουσίας (ψηφοφόροι παραδείγματος χάριν της Νέας Δημοκρατίας) συμμετέχουν πλάι – πλάι με οπαδούς άλλων κομμάτων στις λαϊκές κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας, διότι όλοι, συνειδητά ή ασυνείδητα, έχουν εγκολπωθεί και συναινέσει στους ισχύοντες λόγους εξουσίας, ανεξαρτήτως των πρόσκαιρων, συγκυριακών τους διαφοροποιήσεων.

Γι’ αυτό και πολλοί ─εκτός από τους συγγενείς─ θα συνεχίσουν μετά τα συλλαλητήρια την καθημερινότητά τους, διότι η ζωή είναι σύντομη και το ταλαιπωρημένο σύγχρονο άτομο δεν βλέπει τον εαυτό του σαν κάποιον που θα συμβάλει στη διάσωση του κόσμου. Μόνο οι συγγενείς των νεκρών θα μείνουν βουβοί, κλεισμένοι στον πόνο τους, γιατί διαισθάνονται πως μόνο οι νεκροί έχουν νοιώσει με τη θυσία της ζωής τους τη βαθύτερη αλήθεια της ελληνικής ζώσας πραγματικότητας.

Κι όμως ο αντιεξουσιαστικός λόγος των Τεμπών θα μπορούσε να μην εξαντληθεί σε διαδηλώσεις ή απεργίες. Ούτε να γίνει θρηνητικό μοιρολόι, αλλά σπίθα για μιαν εσωτερική ανασκόπηση στα βαθύτερα αίτια της ελληνικής κακοδαιμονίας, όπως και για την αφύπνιση της προσωπικής μας συνείδησης. Ίσως ένας τρόπος για να τιμηθούν οι νεκροί των Τεμπών και κάθε θύματος της κοινωνικής μας καρκινοβασίας να είναι οι ποικίλοι πολιτισμικοί σύλλογοι, όσοι ενεργοποιούνται σε κάθε γωνιά της ελληνικής γης, να αφιερώσουν τις δραστηριότητές τους κατά τα έτη 2025-2026 σε οργανωμένες συζητήσεις με αφορμή τα Τέμπη. Ίσως έτσι καταστεί δυνατή σε ευρεία κλίμακα η συνειδητοποίηση των κοινωνικών μας αγκυλώσεων και η ανάδυση μιας νέας συλλογικής συνείδησης.