Τί μας δίδαξαν τα Τέμπη για την διαχείριση καταστροφών

«H Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας αξίζει πολλά συγχαρητήρια για τις υποδειγματικές και αξιέπαινες προσπάθειές της, όσον αφορά τους πληγέντες πληθυσμούς, αλλά και για τη σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ γειτονικών κρατών» (Πρόεδρος της WADEM). Μια φορά κι έναν καιρό, μια εφημερίδα του Λονδίνου “έτρεξε” έναν διαγωνισμό δοκιμίου για το τί συμβαίνει στον κόσμο. Σ’ αυτόν τον διαγωνισμό, κέρδισε ο G. K. Chesterton, απαντώντας με δύο λέξεις: “I AM” (Εγώ Είμαι).

Με το παρόν κείμενο, θα μοιραστώ μαζί σας μια περίληψη της συνεργασίας (1999-2012) μεταξύ την Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας της Ελλάδας* με την Παγκόσμια Ένωση Διαχείρισης Ιατρικής Καταστροφών και Έκτακτης Ανάγκης (World Association of Disaster Emergency Medicine, Wisconsin, USA). Η συνεργασία αυτή έχει αναφερθεί αρκετές φορές, όπως, το 2009, στο 16ο Παγκόσμιο Συνέδριο Καταστροφών και Επείγουσας Ιατρικής, στον Καναδά, ενώ το 2013, μαζί με την Odeda Benin-Goren, παρουσιάσαμε την “Υφέρπουσα καταστροφή -ταχεία άνοδο της λιτότητας και τον αργό θάνατο της υγείας, στην Ελλάδα”.

Άλλες εργασίες/ άρθρα που έχουν παρουσιαστεί, αφορούν τον COVID γενικώς και ειδικότερα, στα Βαλκάνια, τη λιτότητα, τις πυρκαγιές εν γένει και ειδικότερα, στο Μάτι, όπως και τις πλημμύρες στη Μάντρα, αλλά και στη Μαλαισία.

Η διαχείριση καταστροφών

Εξ αρχής και ως αποτέλεσμα στενής συνεργασίας (1999-2013) με την Παγκόσμια Ένωση Διαχείρισης Ιατρικής Καταστροφών και Έκτακτης Ανάγκης (WADEM) και με την Ένωση Σχολών Δημόσιας Υγείας στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια (ASPHER -1984-2016), εξετάστηκε πώς η διαχείριση καταστροφών και της δημόσιας υγείας συνδυάζονται και πώς η μια ενισχύει την άλλη, επιστημονικά και κοινωνικά. Ένα σημαντικό συμπέρασμα ήταν η σύλληψη της ύπαρξης μιας γέφυρας μεταξύ των δύο, που τις καθιστά ενωτικό συνασπισμό.

Από τη συνεργασία προέκυψαν πρακτικά αποτελέσματα, με σειρά επιστημονικών ανακοινώσεων σε διεθνή συνέδρια, σε πολλές χώρες (Ηνωμένο Βασίλειο, Ολλανδία, Σερβία, Ισραήλ, Τουρκία, Η.Π.Α. Ιαπωνία, χώρες της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής), που αφορούσαν στην πρόληψη και την αντιμετώπιση των υγειονομικών επιπτώσεων από φυσικές, κοινωνικές και ανθρωπιστικές κρίσεις και καταστροφές (δασικές πυρκαγιές, οικονομική κρίση και λιτότητα, κ.α.), ενώ υποβλήθηκαν χρήσιμες και σημαντικές προτάσεις στις αρμόδιες ελληνικές αρχές. Σημειώνω ότι η WADEM αξιολόγησε τις ελληνικές δασικές πυρκαγιές του 2007 και επέστησε την προσοχή στον κίνδυνο πλημμυρών, εξαιτίας και του “μπαζώματος” από ανθρώπινα χέρια. Συνολικά, το έργο στηρίχθηκε από τα Υπουργεία Υγείας και Εξωτερικών και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Ανάγκη για Συμβουλευτική Επιτροπή

Μετά από συσκέψεις στο Υπουργείο Υγείας και στα Γραφεία των WADEM και ASPHER, ήμουν σε θέση να προτείνω τη σύσταση μιας Συμβουλευτικής Επιτροπής Υψηλού Επιπέδου, στο Γραφείο του Πρωθυπουργού, για την αντιμετώπιση της Κρίσης. Με την Επιτροπή αυτή, επρόκειτο να δημιουργηθεί/ αναπτυχθεί μια εννοιολογική αφήγηση, όσον αφορά τη διαχείριση καταστροφών και το “πάντρεμά” της με τη δημόσια υγεία.

Επίσης, είχα προτείνει επανειλημμένα τη θέσπιση προγράμματος διεπιστημονικών μεταπτυχιακών σπουδών για τη διαχείριση καταστροφών στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ), βάσει του Προτύπου Utstein της WADEM, ενόψει της ανάγκης δημιουργίας του κατάλληλου ανθρώπινου δυναμικού, της ανθρώπινης ασφάλειας και της υγειονομικής διπλωματίας. Το Πρότυπο Utstein είναι ένας οδηγός ή σύνολο οδηγών για την επίλυση/ αντιμετώπιση ενός προβλήματος, δηλαδή την αντιμετώπιση μιας κρίσης ή καταστροφής.

Τέτοιες σπουδές σκόπευαν και στην καλύτερη κατανόηση των κινδύνων που μας περικυκλώνουν. Η πορεία κάθε καταστροφής μπορεί να  περιγραφεί, ως διερχόμενη από τρεις φάσεις: Πριν από την μετωπική σύγκρουση, κατά την πρόσκρουση και τη φωτιά και τέλος, κατά την ανάκαμψη μετά το συμβάν, όπως συζητιέται σήμερα για τα Τέμπη. Δια του Πρότυπου Utstein εκφράζεται η απειλή-κινδύνου (R), ο κρυμμένος κίνδυνος (H) ή ο κίνδυνος που διατρέχει το άτομο, ο οποίος ακόμα δεν έχει εκφραστεί, καθώς και η ευπάθεια/ τρωτότητα του κοινού/ της κοινότητας (V), ως παράγοντες ανάλυσης καταστροφών και τέλος, ο βαθμός ετοιμότητας των κρατικών μηχανισμών. Η πιθανότητα βλάβης της υγείας περιγράφεται, μαθηματικά, ως εξής:

Τα a και τα b αντιπροσωπεύουν παρεμβάσεις για την προετοιμασία και τον μετριασμό της ευπάθειας, πριν από ένα καταστροφικό συμβάν, για τη βελτίωση της διαχείρισης της αντίδρασης, κατά τη διάρκεια και μετά το συμβάν.

 

Οι σχετικές πολιτικές συζητήσεις γύρω από τη διαχείριση καταστροφών, εμφανίζουν  σημαντική επικάλυψη σε μια “επαναλαμβανόμενη διαδικασία χωρίς προστιθέμενη αξία”. Η ίδια προκατάληψη εναλλάσσεται, δηλαδή, στηλίτευσης της αριστεράς για το Μάτι, από τη δεξιά και στηλίτευσης της δεξιάς για τα Τέμπη, από την αριστερά. Παρατηρούμε μια βλαβερή ατμόσφαιρα, όλοι εναντίον όλων, με έντονα στοιχεία σύγκρουσης και δυσαρμονίας τόσο στα δεξιά όσο και στα αριστερά. Με άλλα λόγια, βρισκόμαστε στη δίνη μιας ακραίας πολιτικής πόλωσης.

Στη συνέχεια, η πατρίδα μπορεί να εισέλθει σε πιο θυελλώδεις καιρικές συνθήκες, ενόσω οι αφηγήσεις για την υγεία είναι ασθενικές, η δε διαχείριση καταστροφών, μερικώς ανίσχυρη. Ωστόσο, τρεις βοηθητικές κατευθυντήριες αρχές προέρχονται από τους Gro Harlem Brundtland, Marvin Birnbaum και εμένα. Η Brundtland γράφει τα εξής: «Η ετοιμότητα και ο μετριασμός των καταστροφών κάνουν τη διαφορά … τα συστήματα υγείας και οι κοινότητες είναι καλύτερα προετοιμασμένες να αντιμετωπίσουν … όσον αφορά τις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, πρέπει να ενισχύσουμε τη βάση τεκμηρίωσης για τη μείωση των καταστροφών ενόψει της δημόσιας υγείας».

Ο δε Birnbaum γράφει το εξής: «Η διαχείριση καταστροφών είναι δημόσια υγεία» Εγώ έγραψα ότι «η διαχείριση καταστροφών είναι το σύνολο όλων των μέτρων που λαμβάνονται για την πρόληψη ή τη μείωση της πιθανότητας διαταραχής της υγείας, την ελαχιστοποίησή της, εάν συμβεί ένα (καταστροφικό) γεγονός και την ανάκαμψη μετά από αυτό». Ήταν μια προσπάθεια ενίσχυσης της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας, καθώς και της διεπιστημονικής προσέγγισης της δημόσιας υγείας.

Η περίπτωση καταστροφής

Η συνεργασία με τη WADEM μας δίδαξε ότι στην ατυχή περίπτωση καταστροφής, η διερεύνηση του συμβάντος πρέπει να πραγματοποιείται με απόλυτη τυπικότητα, με επιστημονικά μέσα και με ιδιαίτερη ευαισθησία, όσον αφορά τα θύματα. Επίσης, θα πρέπει να διορίζονται συγκεκριμένα άτομα, με τις κατάλληλες γνώσεις, ως υπεύθυνα για την ορθή διεξαγωγή της διερεύνησης, και επιπροσθέτως, να υπάρχει και επίσημη πηγή πληροφόρησης για τους πολίτες, ώστε να υφίσταται έλεγχος των φημών. Σήμερα έχουμε το σπουδαίο Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας για τη διασταύρωση μεταξύ της δημόσιας υγείας και της διαχείρισης καταστροφών, τις ανάγκες των βασικών κοινωνικών λειτουργιών, τη δημιουργία τεχνογνωσίας και την τροφοδότηση της πολιτικής υγείας (διαθέτω τα σχετικά στοιχεία).

Γύρω στο 1980, έγιναν σε εμένα δύο αναφορές, που είναι οι εξής: α) Ένας έξυπνος άνθρωπος που έγινε καθηγητής μου, μου είπε, με σοβαρότητα, ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν πράκτορας των Αμερικανών και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης πράκτορας της Ρωσίας. β) Γνωστός καρδιολόγος και φίλος μου, στην Αμερική, μπήκε στο νέο μου γραφείο, στο Αρεταίειον και μου είπε «είσαι Αμερικανός πράκτορας, έτσι τουλάχιστον κυκλοφορεί για σένα». Του απάντησα «πες τους ότι είμαι από το Yorkshire και της μυστικής υπηρεσίας της Αγγλίας!».

Η μέρα της τραγωδίας των Τεμπών

Έμαθα για το τρομερό ατύχημα στα Τέμπη, καθώς επέστρεφα στην Ελλάδα, μετά την επίσκεψή μου σε μια περιοχή καταστροφής από πλημμύρες, στις ακτές της θάλασσας της Νότιας Κίνας. Η έκθεσή μου για την πλημμύρα εκεί, εστίαζε σε δύο δραματικές και αποκαλυπτικές εικόνες. Η μία εικόνα αφορούσε την κινητική ενέργεια του ταχέως ρέοντος νερού και η άλλη την ανθεκτικότητα και τον ρόλο της τύχης, καθώς και της συμπεριφοράς μετά την καταστροφή. Εξαιτίας της πλημμύρας, μια εκθαμβωτική, λευκή τουαλέτα, στεκόταν γαλήνια στη μέση μιας φυτείας, έχοντας “ταξιδέψει” χιλιόμετρα πάνω στα κύματα και ένας μικρός λευκός σκύλος, μέσα στη φυτεία αυτή, που είχε “τύχη βουνό”, σώθηκε  λόγω των κοντών μαλλιών του.

Κατά τη διάρκεια του πόνου για το ατύχημα στα Τέμπη, η ερώτηση ήταν πώς είναι δυνατόν να συγκρουστούν δύο τρένα, μετωπικά. Την ίδια ερώτηση θα μπορούσε να θέσει κανείς και για τη μετωπική σύγκρουση, που συνέβη πριν από λίγες μέρες, στις ΗΠΑ, μεταξύ ενός στρατιωτικού ελικοπτέρου και ενός επιβατικού αεροπλάνου, στην οποία 64 επιβάτες έχασαν ακαριαία τη ζωή τους. Άλλωστε, κατά τη διάρκεια της Βιομηχανικής Επανάστασης μια σιδηροδρομική καταστροφή στη Σκωτία, προκάλεσε μεγάλη απώλεια ζωών, ως αποτέλεσμα ενός σφάλματος σχεδιασμού, σε γέφυρα από όπου έπεσε ένα τρένο στον ποταμό Tay. Εξαιτίας αυτού του ατυχήματος, οι επαγγελματικές εξετάσεις για την ικανότητα των μηχανικών στην κατασκευή γεφυρών, επιταχύνθηκαν. Έτσι και στις 28 Φεβρουαρίου 2023, 57 ζωές νέων ανθρώπων χάθηκαν τραγικά, ως αποτέλεσμα ανθρώπινου λάθους του σταθμάρχη.

Οι μηχανισμοί ασφαλείας του συστήματος δεν λειτούργησαν και η γραμμή της επιβατικής αμαξοστοιχίας, με κατεύθυνση προς βορρά, μετατράπηκε κατά λάθος σε γραμμή με κατεύθυνση προς νότο. Λίγα δε λεπτά αργότερα, συγκρούστηκε μετωπικά με εμπορευματική αμαξοστοιχία, με νότια κατεύθυνση. Η δύναμη της πρόσκρουσης (κινητική ενέργεια) προκάλεσε πολλούς από τους θανάτους, ενώ οι υπόλοιποι άνθρωποι κάηκαν, εξαιτίας της έκρηξης που προκλήθηκε από την πρόσκρουση. Σε κάθε περίπτωση πάντως, κάθε σύστημα διαχείρισης καταστροφών πρέπει να έχει “τμήμα ελέγχου φημών” ή, αν θέλετε, σήμερα θα πρέπει να έχει και “τμήμα φημών και παραπληροφόρησης”.

Οι καταστροφές

Η Ελλάδα είναι ακόμη σοκαρισμένη και ανήσυχη από τα Τέμπη (2023). Η πρόληψη της απώλειας ζωών, λόγω καταστροφών, είναι και πάλι στην κορυφή της ατζέντας της κυβέρνησης, αλλά η πολιτική που ακολουθείται, ως συνήθως, αποτελεί εμπόδιο για να γίνει αυτό. Ο κόσμος πρέπει να συνεργαστεί για να περιορίσει τις καταστροφές. Άλλωστε, για τους σεισμούς στη Σαντορίνη που, κατά ορισμένους μεν θεωρούνται ηφαιστειακής προέλευσης, κατά άλλους δε αποδίδονται σε τεκτονική δραστηριότητα, σημασία έχει κυρίως το γεγονός ότι η συχνότητά τους εγείρει ανησυχίες, σχετικά με τη δομική ασφάλεια και τους πιθανούς κινδύνους.

Ζούμε σε ευνομούμενο κράτος, αλλά με σοβαρά προβλήματα, ενώ η κοινωνία σήμερα, δείχνει αυξημένη δυσπιστία προς την κυβέρνηση.  Όπως ακριβώς ο Jesse Jackson, στο Βελιγράδι, κοιτάζει τον ουρανό για την περίπτωση πτώσης “έξυπνων βομβών” του ΝΑΤΟ, οι Έλληνες επιβάτες, μπαίνοντας σε τρένο, αισθάνονται ανήσυχοι, καθώς αναλογίζονται τα Τέμπη. Όπως συμβαίνει και με άλλα συστήματα, οι σιδηροδρομικές μεταφορές δεν συντονίζονται επαρκώς, παρά το γεγονός ότι τις διαχειρίζονται και τις ελέγχουν δύο διαφορετικές αρχές, η μία υπεύθυνη για τις γραμμές και την ασφάλεια και η άλλη για την κίνηση-μετακίνηση του τροχαίου υλικού.

Μολονότι ζούμε σε ένα ευνομούμενο, ίσως δε και “ευνοούμενο” κράτος, υπάρχει εν γένει, μια διάχυτη δυσπιστία στην κοινωνία και ειδικότερα, σε σχέση με τα Τέμπη. Όμως, δεν έχω πειστεί ότι υπάρχει ενδιαφέρον για μια βαθιά εξέταση της νοοτροπίας, που θέλει τους πολιτικούς να ενδιαφέρονται πρωτίστως για την “καρέκλα τους”  Και είναι δύσκολο να χαραχθεί ο ρόλος της σύγχρονης Ελλάδας στον κόσμο. Ευτυχώς, πάντως, που η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει, αλλά δυστυχώς, που η Ελλάδα ποτέ δεν αλλάζει. Τα φιλόδοξα σχέδια είναι καλά, τα καλά και φιλόδοξα σχέδια είναι καλύτερα, τα καλώς σχεδιασμένα και φιλόδοξα σχέδια είναι τα καλύτερα. Αν δεν εφαρμόζονται, όμως, τί γίνεται, τί κάνουμε;

---

 

Η ΥΣΑ, 1929-ΕΣΔΥ, 1994 ιδρύθηκε ως απάντηση στις άθλιες συνθήκες υγείας ως ακρογωνιαίο λίθο της κοινωνικής πολιτικής. Ενίσχυσε την επιστημονική κουλτούρα και βοήθησε να ενταχθεί η Ελλάδα στην κοινωνία των προοδευτικών εθνών παράλληλα με το σημαντικό έργο της Γεωπονικής Σχολής Αθηνών και της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής Θεσσαλονίκης.