Το βαρύ κόστος του brain drain για την Ελλάδα με αριθμούς

Γράφει ο Δημήτρης Παρλιάρος

Το brain drain αποτελεί μεγάλο πονοκέφαλο για την χώρα, την κοινωνία, την οικογένεια, τα ίδια τα άτομα και τις επιχειρήσεις. Η έννοια της μετανάστευσης, βέβαια, υπάρχει από όταν υπήρξαν άνθρωποι στη Γη. Με τον όρο μετανάστευση ορίζεται «η μετακίνηση ομάδων ατόμων από τη μόνιμη χώρα διαμονής τους σε μια άλλη χώρα όπου δεν έχουν την ιθαγένεια, με σκοπό την μόνιμη εγκατάσταση και διαβίωση για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων είναι η εργασία ή η εξασφάλιση καλύτερων συνθηκών ζωής».

Στον 20ο και 21ο αιώνα το φαινόμενο της μετανάστευσης έχει αλλάξει. Η παγκοσμιοποίηση και η δημιουργία ενός διεθνούς διαδραστικού περιβάλλοντος έχουν μεταβάλει τη φύση του φαινομένου, το οποίο έχει πλέον διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η βελτίωση των μεταφορών και των τηλεπικοινωνιών και η ενσωμάτωση των εθνικών οικονομιών στο διεθνές σύστημα έχουν δώσει νέες μορφές και διαστάσεις στο φαινόμενο. Μία από τις μορφές που η διεθνής μετανάστευση μπορεί να λάβει αφορά τη μετακίνηση ατόμων με υψηλή ειδίκευση από τις λιγότερο προς τις περισσότερο αναπτυγμένες χώρες.

Ο όρος brain-drain αυτολεξεί στα ελληνικά σημαίνει “φυγή μυαλών”, ακόμα καλύτερα “μετανάστευση μυαλών”, εξειδικευμένων επαγγελματιών και επιστημόνων. Η φυγή γίνεται συνήθως από οικονομικά αδύναμες χώρες σε εύρωστες βιομηχανικές χώρες. Κατά κανόνα οι νέοι εγκαταλείπουν τις χώρες τους και αναζητούν μία καλύτερη τύχη, γιατί θεωρούν ότι αδικούνται από τις συνθήκες, ότι δεν έχουν τις απολαβές που μπορούν να εξασφαλίσουν αλλού. Με την οικονομική κρίση, μάλιστα, αλλάζουν τα κριτήρια στην ανάδειξη της προσωπικότητας των ανθρώπων, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το φαινόμενο της απαξίωσης ικανοτήτων.

Το προφίλ των Ελλήνων που έφυγαν

Η οικονομική κρίση που βιώνει η Ελλάδα είναι η βασική αιτία για τη μεγάλη φυγή νέων επιστημόνων. H σημερινή κρίση είναι κρίση δημοσίου χρέους, λανθασμένων πολιτικών και οικονομικών επιλογών, γεγονός που φαίνεται από τη μεγάλη διάρκειά της. Άλλες χώρες που βίωσαν τη παγκόσμια οικονομική κρίση, όπως η Ισλανδία, είναι έχουν πλέον διαφύγει τον κίνδυνο και βρίσκονται σε τροχιά ανάπτυξης.

Φυσικά οι δύο βασικοί λόγοι, που είναι άμεσα συνδεδεμένοι με την οικονομική κρίση είναι η μεγάλη ανεργία και η μεγάλη μείωση μισθών. Συνολικά, μεταξύ 2008 και 2017 μετανάστευσαν περισσότερα από 467.000 κατά κανόνα νέου. Αν και η Ελλάδα διαθέτει πλούσια μεταναστευτική εμπειρία, το σύγχρονο κύμα μετανάστευσης παρουσιάζει δύο σημαντικές διαφορές σε σχέση με τα ιστορικά προηγούμενα.

• Πρώτον, περίπου το 35% είναι γυναίκες, με αρνητικές συνέπειες για τον ήδη χαμηλό δείκτη γονιμότητας.
• Δεύτερον, στην πλειονότητά τους είναι άτομα που διαθέτουν υψηλής ποιότητας ανθρώπινο κεφάλαιο.

Οι συνέπειες του Brain Drain

Δεδομένου ότι το ανθρώπινο δυναμικό μιας χώρας αποτελεί βασικό παράγοντα των αναπτυξιακών προοπτικών της, είναι εύλογη η ανησυχία για τις συνέπειες της μαζικής αποδημίας ποιοτικού ανθρώπινου δυναμικού. Η φυγή επιστημόνων συνιστά μία μεγάλη απώλεια αναπτυξιακής αλλά και ευρύτερα κοινωνικής, πολιτιστικής και εθνικής δυναμικής.

Η δεκαετής οικονομική κρίση είχε δυσμενείς συνέπειες, ορισμένες εκ των οποίων είναι:

• Η εκροή εξειδικευμένου ανθρωπίνου δυναμικού.
• Η αποδυνάμωση του φυσικού παγίου κεφαλαίου της χώρας που είχε ως αποτέλεσμα την εξασθένιση της παραγωγικότητας της εργασίας, αφού το ανθρώπινο κεφάλαιο συνδυάζεται με χαμηλότερης ποιότητας κεφαλαιουχικό εξοπλισμό.
• Οι περικοπές των δημοσίων δαπανών, οι οποίες επέτειναν περαιτέρω τις χρόνιες, δομικές αδυναμίες του εκπαιδευτικού συστήματος.
• Η επιβράδυνση της εσωτερικής οικονομικής ανάπτυξης, με την μείωση της κατανάλωσης.
• Η επιδείνωση του προϋπάρχοντος δημογραφικού προβλήματος.
• Η αλλαγή στο οικογενειακό πλαίσιο.
• Η μεταβολή του ψυχισμού του μετανάστη.

Οι συνέπειες του brain drain καθίστανται δραματικές. Η απουσία ικανού και εξειδικευμένου επιστημονικού δυναμικού συντελεί στην αδυναμία εφαρμογής καινοτομιών, στην μείωση των επενδύσεων, καθώς δεν υπάρχει κατάλληλο εργατικό δυναμικό για να εφαρμόσει την απαιτούμενη τεχνογνωσία. Άμεση απόρροια των παραπάνω είναι ο κλυδωνισμός της οικονομίας, καθώς  το ΑΕΠ συρρικνώνεται και η χώρα πέφτει στον χάρτη των επενδύσεων.

Ενδεικτικά τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα άτομα που μεταναστεύουν είναι:

• Η μοναξιά, αφού είναι μακριά από τα αγαπημένα τους πρόσωπα σε ένα ξένο αρχικά περιβάλλον.
• Το υψηλότερο κόστος ζωής, το οποίο πιθανώς να μην τους επιτρέπει να κάνουν την αποταμίευση που περίμεναν.
• Η καθημερινότητά τους είναι πλήρως προγραμματισμένη με πολλές ώρες εργασίας και μειωμένο ελεύθερο χρόνο.
• Η καθημερινότητα και δυσκολία στη δημιουργία ουσιαστικού φιλικού περιγύρου.

Πόσοι θέλουν να επιστρέψουν

Την περίοδο 2008-2016, εγκατέλειψαν την Ελλάδα 450.000 Έλληνες. Πέρα από την ανθρώπινη φυγή, υπάρχει και οικονομικό κόστος, το οποίο –σύμφωνα με έρευνες– εκτιμάται στα 15 δισ. ευρώ. Η τελευταία έρευνα δείχνει ότι το 60% μετακινήθηκε στο εξωτερικό, αφότου είχε ήδη εργαστεί στην Ελλάδα. Αιτίες ήταν η έλλειψη αξιοκρατίας και η διαφθορά στη χώρα μας, αλλά και η γενικευμένη αβεβαιότητα.

Το 61% έφυγε από την Ελλάδα πριν από πέντε χρόνια και περισσότερο. Εξάλλου, πάνω από το 50% είναι 30-40 ετών, ενώ ένα 29% είναι 41 ετών και άνω. Από εκείνους που έλαβαν μέρος στην ίδια έρευνα το 2019 στην Ελλάδα επέστρεψε το 5%. Όπως λένε οι ίδιοι, το 51% επέστρεψε επειδή αγαπάει την Ελλάδα και ένα 36%, επειδή θέλει να κάνει οικογένεια. Για όσους παραμένουν έξω, οι οικογενειακοί λόγοι είναι αυτοί που θα τους έκαναν να επιστρέψουν (56%).

Το 2015, οι περισσότεροι δήλωναν ότι θα επέστρεφαν κυρίως για το κλίμα και τον τρόπο ζωής στην Ελλάδα. Το 42% όσων ζουν στο εξωτερικό δηλώνει ότι δεν σκοπεύει να γυρίσει πίσω. Πριν από λίγα μόλις χρόνια το ποσοστό δεν ξεπερνούσε το 30%. Το 45% θεωρεί πιθανό να επιστρέψει στην Ελλάδα σε τρία χρόνια. Άλλωστε, ήδη το 41% έχει συμπληρώσει 5-9 χρόνια στο εξωτερικό. Όσοι έχουν μεταναστεύσει συνδέουν την επιστροφή τους με περισσότερη αξιοκρατία, ανταγωνιστικές απολαβές και καλύτερο εργασιακό περιβάλλον. Αυτά αφορούν και το κράτος και τις επιχειρήσεις.

Η Ελλάδα γερνάει γρήγορα

Οι Έλληνες που έχουν μεταναστεύσει, αφήνοντας τους γονείς τους στην πατρίδα, ζουν με την ενοχή ότι δεν μπορούν να τους φροντίσουν με τον τρόπο που θα ήθελαν. Είναι μια νέα πραγματικότητα για την ελληνική κοινωνία. Σε μια χώρα όπου η οικογένεια ήταν ο βασικός πυλώνας φροντίδας των ηλικιωμένων, σήμερα πολλοί γονείς γερνούν μόνοι, μακριά από τα παιδιά τους, τα οποία έχουν στήσει τις ζωές τους έξω.

Τα χαμηλά ποσοστά γεννήσεων και το υψηλότερο προσδόκιμο ζωής μετασχηματίζουν τη σύνθεση της ηλικιακής πυραμίδας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Ελλάδα, πάντως, βρίσκεται ανάμεσα στα τρία κράτη με τον υψηλότερο δείκτη γήρανσης στην ΕΕ. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Eurostat, οι άνω των 65 ετών αντιπροσωπεύουν το 21,8% του πληθυσμού της Ελλάδας, με το ποσοστό να έχει αυξηθεί κατά 3,1 ποσοστιαίες μονάδες από το 2008 (18,7%).

To πρόβλημα του Brain Drain δεν λύνεται από τη μια στιγμή στην άλλη. Είναι γεγονός όμως, ότι πρέπει να αντιμετωπιστεί και να βρεθεί κάποια πρακτική λύση. Το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει είναι η διασφάλιση της αξιοκρατίας, που η απουσία της σήμερα είναι αισθητή. Ακόμα, ο κατώτατος μισθός πρέπει να ανέβει και οι επιστήμονες να εντάσσονται σε ειδικά μισθολόγια έτσι ώστε να μην είναι υποαμειβόμενοι.

Το ελληνικό κράτος έχει υποχρέωση να αυξήσει τα κονδύλια που καταναλώνονται για την έρευνα και την καινοτομία, καθώς σήμερα απορροφούν μόλις το 0,3% του ΑΕΠ. Αν αυτά γίνουν θα έχει γίνει ένα μεγάλο βήμα για την αντιστροφή της κατάστασης. Στην πραγματικότητα, για να επιστρέψουν οι νέοι Έλληνες επιστήμονες που μετοίκησαν στο εξωτερικό, θα πρέπει να εργαστούμε για την εξάλειψη των λόγων που οδήγησαν στη φυγή τους. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι μεσομακροπρόθεσμα πρέπει να αλλάξουμε το πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης.