Το βρώμικο αποτύπωμα των “πράσινων” πολιτικών και το παράδοξο του Jevons

Μεγάλη συζήτηση γίνεται τελευταία για την έννοια της ενεργειακής αποδοτικότητας (Energy Efficiency). H ενεργειακή αποδοτικότητα έχει σχετιστεί με την προσπάθεια μείωσης εκπομπών επικίνδυνων ρύπων για το περιβάλλον και την εξοικονόμηση σημαντικών εξόδων σε όλους τους κλάδους της οικονομίας. Ωστόσο οι πολιτικές που εφαρμόζονται φαίνεται πως δεν λαμβάνουν υπόψιν τους την οικονομική θεωρία του Jevons.

Ο William Stanley Jevons (1835-1882) ήταν Βρετανός οικονομολόγος και παραμένει γνωστός ακόμη και σήμερα για το παράδοξο που περιέγραψε στην κατανάλωση κάρβουνου στο Ηνωμένο Βασίλειο του 1866: “Είναι μια απόλυτη σύγχυση ιδεών να θεωρούμε ότι η οικονομική χρήση των καυσίμων είναι ισοδύναμη της μειωμένης κατανάλωσης. Το ακριβώς αντίθετο ισχύει”. (It is wholly a confusion of ideas to suppose that the economical use of fuel is equivalent to a diminished consumption. The very contrary is the truth). Η φράση αυτή έμεινε στην ιστορία των οικονομικών ως το Παράδοξο του Jevons (Jevons paradox).

Το Παράδοξο του Jevons σχετίζεται με την τεχνολογική πρόοδο η οποία αυξάνει την απόδοση των παρεχόμενων πόρων (resources) ανά μονάδα χρησιμοποιούμενου πόρου οδηγώντας (θεωρητικά) στη μείωση χρήσης του συγκεκριμένου πόρου. Αυτό θα ήταν το λογικό συμπέρασμα στο οποίο θα οδηγείτο ο καθένας. Όμως παραδόξως ισχύει το αντίθετο: ο ρυθμός κατανάλωσης του συγκεκριμένου πόρου αυξάνεται επειδή αυξάνεται η ζήτηση του πόρου. Ως εκ τούτου, στο τέλος, παρατηρείται το φαινόμενο της «αναπήδησης» (rebound effect) το οποίο δρα εντελώς αντίθετα στον αρχικό στόχο (πχ. μείωσης των εκπομπών ρύπων). Όταν το φαινόμενο αναπήδησης ξεπερνά το 100% (δηλαδή διπλασιασμός της χρήσης ενός πόρου αντί για μείωσή του) τότε λειτουργεί ως μπούμεραγκ (backfire effect).

Ας πάρουμε για παράδειγμα την ενεργειακή βελτίωση των αυτοκινήτων και των διάφορων ηλεκτρικών συσκευών (ψυγεία, λαμπτήρες κλπ.). Οι καταναλωτές, γνωρίζοντας ότι η απόδοση των συσκευών που χρησιμοποιούν έχει βελτιωθεί ενεργειακά, τείνουν να τις χρησιμοποιύν περισσότερο. Για παράδειγμα, θα οδηγήσουν περισσότερα χιλιόμετρα με το ενεργειακά αποδοτικό αυτοκίνητό τους, θα αφήνουν τα φώτα ανοικτά στο σπίτι διαρκώς και χωρίς λόγο κλπ. Το παράδοξο του Jevons βρίσκει εφαρμογή και στη χρήση των σπάνιων γαιών, οι οποίες χρησιμοποιούνται στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και στις ανεμογεννήτριες.

Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας (International Energy Agency-ΙΕΑ) μέχρι το 2040 θα υπάρχουν περίπου 300 εκατομμύρια ηλεκτρικά οχήματα. Ο ΙΕΑ αναμένει ότι η αυξημένη χρήση των ηλεκτρικών οχημάτων θα έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της ζήτησης σε πετρέλαιο. Θα περίμενε λοιπόν κανείς όσο βελτιώνεται η τεχνολογία στη χρήση των σπάνιων γαιών ανά μονάδα βάρους σπάνιων γαιών, τόσο να μειώνεται η ζήτησή τους. Όμως συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: Όσο βελτιώνεται η τεχνολογία στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα (δηλαδή η αποδοτικότητα των ηλεκτρικών κινητήρων) τόσο αυξάνεται η ζήτηση των σπάνιων γαιών.

Βρώμικο αποτύπωμα

Ποιο είναι το τελικό «βρώμικο» αποτύπωμα του φαινομένου αναπήδησης στην περίπτωση των σπάνιων γαιών; Έχει υπολογισθεί πως για κάθε 1 τόνο σπάνιων γαιών παράγεται περίπoυ 1 τόνος απόβλητων (wastes) τα οποία χρήζουν ειδικής μεταχείρισης ώστε αυτά να μην βλάψουν το περιβάλλον. Κάθε ανεμογεννήτρια των 2MW περιέχει περίπου 800 λίβρες (pounds) νεοδύμιο και 130 λίβρες (pounds) δυσπρόσιο. Για να αντιληφθούν οι αναγνώστες το μέγεθος των ποσοτήτων, ας αναφερθούν ως παράδειγμα οι ΗΠΑ, στις οποίες η εκτιμώμενη παραγόμενη ηλεκτρική ισχύς το 2012 η οποία παράχθηκε από ανεμογεννήτριες ήταν της τάξης περίπου των 13 χιλιάδων Megawatts.

Ως εκ τούτου, οι συνολικές εκτιμώμενες ποσότητες των τοξικών απόβλητων από τις σπάνιες γαίες (οι οποίες είχαν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή των σχετικών ανεμογεννητριών) κυμαίνονταν μεταξύ των 2.450 και 3.050 τόνων. Αντιστοίχως, κάθε κινητό τηλέφωνο υπολογίζεται πως περιέχει περίπου 0.1 γραμμάρια νεοδυμίου. Εκτιμήσεις αναφέρουν πως το 2014 ο αριθμός των κινητών τηλεφώνων παγκοσμίως ξεπέρασε τον παγκόσμιο πληθυσμό και έφτασε περίπου στις 7.3 δισ. συσκευές. Αυτό αντιστοιχούσε σε μία ποσότητα 730 τόνων νεοδυμίου/έτος (κάθε κινητό περιέχει και άλλες σπάνιες γαίες).

Κάθε υβριδικό/ηλεκτροκίνητο αυτοκίνητο περιέχει περίπου 27 Kg σπάνιων γαιών εκ των οποίων τα 2 Kg βρίσκονται στην μπαταρία NiMH του αυτοκινήτου. Αν προσθέσουμε λοιπόν όλα τα «πράσινα» προϊόντα και τα τοξικά απόβλητα που αυτά παράγουν τότε αναλογιζόμαστε πως το φαινόμενο αναπήδησης (rebound effect) λόγω του Παράδοξου του Jevons σε παγκόσμιο επίπεδο ίσως είναι μεγάλο. Πολύ μεγαλύτερο ίσως από τους αναμενόμενους στόχους για την προστασία του περιβάλλοντος.

Αμφίβολες πολιτικές

Ουδείς λοιπόν είναι σε θέση να διαβεβαιώσει κατά πόσο θα συμβάλλουν μακροπρόθεσμα οι εφαρμοζόμενες «πράσινες» πολιτικές της ΕΕ -και του ελληνικού κράτους- στην επίτευξη των συγκεκριμένων στόχων (μείωση εκπομπής επικίνδυνων ρύπων, προστασία περιβάλλοντος). Πόσο μάλλον όταν αυτοί οι στόχοι, τελικά, επιβαρύνουν σκληρά την τσέπη των Ευρωπαίων φορολογούμενων και των επιχειρηματιών, μέσω της επιβολής έμμεσων και άμεσων φόρων (επιδοτήσεις και φόροι στην ενεργειακή κατανάλωση) με πρόσχημα την προστασία του περιβάλλοντος.

Το επιχείρημα της προστασίας του περιβάλλοντος μέσω της επιβολής μέτρων και πολιτικών ενεργειακής αποδοτικότητας είναι αμφισβητήσιμο και έχει αρκετές πιθανότητες αποτυχίας.
Ποιος είναι ο πιθανός κίνδυνος μεσομακροπρόθεσμα όσο αφορά τη συμπεριφορά των Ευρωπαίων φορολογούμενων; Να ισχύσει το παράδοξο του Jevons στην αντίληψη των πολιτών όσον αφορά την προστασία του περιβάλλοντος.

Οι «πράσινοι» φόροι που έχουν επιβληθεί, και συνεχίζουν να επιβάλλονται, στους Ευρωπαίους φορολογούμενους-πολίτες με πρόσχημα την προστασία του περιβάλλοντος θα θέσουν σε εφαρμογή το φαινόμενο της «αναπήδησης» σε κοινωνικό επίπεδο λειτουργώντας ως μπούμεραγκ (backfire effect) και οι Ευρωπαίοι πολίτες μπουχτισμένοι δεν θα ενδιαφέρονται πια καθόλου για το περιβάλλον.