Έρευνα για τη μαγεία στον Μινωικό πολιτισμό

«Ο Μινωικός πολιτισμός είναι ένα πεδίο έρευνας γεμάτο θαύματα που νομίζουμε ότι κατανοούμε και, σε κάποιες περιπτώσεις, ότι γνωρίζουμε. Για πάνω από έναν αιώνα, περιδιαβαίνουμε τους διαδρόμους των ανακτόρων του, μελετούμε τα πολύχρωμα αγγεία του και προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη θρησκεία του», δηλώνει στο Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων η Δρ Χριστίνα Παπαδάκη. Η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ έχει σπουδάσει Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όπου και τελείωσε τις μεταπτυχιακές της σπουδές με ειδίκευση στην Προϊστορική Αρχαιολογία. Ολοκλήρωσε τη διδακτορική της διατριβή, με θέμα τους μινωικούς αποθέτες στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και, στη συνέχεια, εκπόνησε μεταδιδακτορική έρευνα στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου με θέμα «Στοιχεία και Όψεις Μαγείας στον Μινωικό Πολιτισμό».

Κι εδώ έγκειται το ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Με αφορμή την τελευταία έρευνα, συνέγραψε έξι βιβλία (Εκδόσεις “Άλλωστε”) με κεντρικό θέμα τη μαγεία, δημιουργώντας έτσι την πρώτη τεκμηριωμένη εκδοτική σειρά στην Ελλάδα που είναι αφιερωμένη στη μελέτη της μαγείας. Και από ό,τι φαίνεται θα υπάρξουν κι άλλες εκδόσεις.

«Η μεταδιδακτορική μου έρευνα αποτέλεσε το θεμέλιο για τη δημιουργία μιας σειράς έξι βιβλίων έως σήμερα, ένα εγχείρημα που έχω την τιμή να υλοποιώ με δύο εξαιρετικούς συνεργάτες και φίλους: την εκδότρια Χριστίνα Σαββανή των εκδόσεων “Άλλωστε” και “Locus 7” και τον καθηγητή αιγυπτολογίας Παναγιώτη Κουσούλη, υπό την επιστημονική αιγίδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Και οι δύο διαθέτουν μακρόχρονη και ουσιαστική ενασχόληση με το αντικείμενο. Φιλοδοξία μας είναι τα βιβλία αυτά να ξεπεράσουν τα όρια του ακαδημαϊκού χώρου και να φτάσουν σε κάθε αναγνώστη που αναζητά έγκυρη γνώση, βασισμένη σε πηγές και έρευνα, για τον διαχρονικό ρόλο της μαγείας στην κοινωνία και τον πολιτισμό», είπε η ίδια.

Και πώς ξεκίνησε αυτό το ταξίδι στη … μαγεία; «Άρχισε πολλά χρόνια πριν, πλέον κλείνει τρεις δεκαετίες, ωστόσο, η συστηματικότερη ενασχόληση με τη μαγεία προέκυψε κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής, η οποία είχε ως θεματική τους ιερούς αποθέτες, τον ορισμό και τη λειτουργία τους στη ζωή των κοινοτήτων της 2ης χιλιετίας π.Χ. στην Κρήτη. Οδηγός μου, ένας από τους πιο φωτισμένους δασκάλους του Μινωικού πολιτισμού, ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Λευτέρης Πλάτωνας. Με τη βοήθειά του εστίασα την έρευνά μου στα πιο ταπεινά και μυστηριώδη, στην αγάπη και στο σεβασμό των Μινωιτών για τη γη, καθώς και τη λατρεία τους προς αυτή και κοντά σε αυτήν.»

Η κ. Παπαδάκη λέει ότι στις πράξεις βαθιάς σύνδεσης των Μινωιτών με τη γη και τη χθονία, και κυρίως μέσα από τη μελέτη των ιερών προσφορών που οι άνθρωποι αυτοί έθαβαν σε αποθέτες που διαμόρφωναν στα θεμέλια των κτισμάτων τους, εντόπισε μια κρυφή τελετουργική πράξη. «Ο δάσκαλός μου δεν με απέτρεψε από το να τη μελετήσω και την προσδιορίσω. Έτσι, πίσω από τις ‘επίσημες’ τελετουργίες αποκαλύφθηκε και αυτή η γνώριμη σε όλους μας αίσθηση μαγείας, με τη μορφή της συγκεκαλυμμένης, πανάρχαιας ανάγκης του ανθρώπου για προστασία, ασφάλεια και απομάκρυνση του κακού, που, σαν απόηχος, φτάνει έως τις μέρες μας. Αυτή ήταν η σπίθα της μαγείας, η σκέψη ότι μάλλον κοιτούμε, ως συνήθως, μονάχα την επιφάνεια», τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Χριστίνα Παπαδάκη. Και συνεχίζει:

«Βεβαίως, ο δρόμος της έρευνας για τη μαγεία στους πολιτισμούς του Αιγαίου ήταν και παραμένει αχαρτογράφητος, αλλά η γοητεία της μαγείας είναι αιώνια, αγγίζει κάτι βαθιά μέσα μας. Η αναζήτηση αυτή, λοιπόν, συνεχίστηκε με την καθοδήγηση ενός ακόμη λαμπρού δασκάλου, στο πλαίσιο, αυτή τη φορά της μεταδιδακτορικής μου έρευνας. Ο καθηγητής αιγυπτολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Παναγιώτης Κουσούλης, με οδήγησε με αγάπη στις όχθες του Νείλου, στην αρχαία Αίγυπτο, όπου η μαγεία δεν ψιθυριζόταν, αλλά ήταν γραμμένη στον πάπυρο και την πέτρα. Βάζοντας αυτούς τους δύο κόσμους δίπλα-δίπλα, άρχισα να βλέπω τις αόρατες κλωστές που τους συνέδεαν και σε αυτό το κομμάτι της ιστορίας τους. Συνειδητοποίησα ότι στη Μεσόγειο της Εποχής του Χαλκού, οι λαοί δεν αντάλλασσαν μόνο εμπορεύματα αλλά και ιδέες, τελετουργίες, ξόρκια. Υπήρχε ένα κοινό, υπόγειο ρεύμα μαγείας που ταξίδευε με τα καράβια και ένωνε αυτούς τους πολιτισμούς, υφαίνοντας ένα μαγικό δίκτυο που τώρα μόλις αρχίζουμε να κατανοούμε και να ξετυλίγουμε».

Από τους ιερούς αποθέτες στο … ΜαΓΗα

Ένα από τα βιβλία της τιτλοφορείται «ΜαΓΗα. Η Λατρεία της Γης και ο Εξευμενισμός της Χθονίας στους Πολιτισμούς του Αιγαίου». «Η συγκεκριμένη έρευνα αφορούσε αρχικά στο αίνιγμα των αποθετών, ζήτημα που είχε θίξει πολλά χρόνια πριν ο αείμνηστος Αντώνης Ζώης. Επρόκειτο για έναν γενικό όρο που η σκαπάνη της Μινωικής Αρχαιολογίας χρησιμοποιούσε για σχεδόν οποιονδήποτε λάκκο με ευρήματα, συχνά ερμηνεύοντάς τον ως απλό λάκκο απορριμμάτων. Φανταστείτε λάκκους γεμάτους με αντικείμενα, συχνά σπασμένα ήδη στην αρχαιότητα. Για πολύ καιρό, η εύκολη εξήγηση ήταν πως επρόκειτο απλώς για αρχαίους σκουπιδότοπους. Όμως, κοιτάζοντας πιο προσεκτικά, η εικόνα αυτή άρχισε να θρυμματίζεται», λέει η κ. Παπαδάκη.

«Υπήρχε μια πρόθεση, ένα τελετουργικό σε αυτούς τους χώρους. Κάτι δεν ταίριαζε στην ερμηνεία τους ως απλών χώρων απόρριψης. Λίγο η επανάληψη, λίγο η τάξη, λίγο η ποιότητα των αντικειμένων και η χωροθέτηση, όλα παρέπεμπαν σε κάτι άλλο. Ένιωσα πως, ενώ μιλούσαμε για θεές με υψωμένα χέρια και ταύρους, μας διέφευγε η πιο ουσιαστική σκέψη και σχέση των Μινωιτών, αυτή με το χώμα που πατούσαν. Και ότι το κλειδί για τη διερεύνηση αυτής της συγκεκριμένης σχέσης βρισκόταν σε κοινή θέα, στους αποθέτες. Αποφάσισα, λοιπόν, να δω τα πράγματα με άλλο μάτι και να προσπαθήσω να ξεχωρίσω, στην προκειμένη περίπτωση, το τελετουργικό από το τυχαίο».

Και τι συνειδητοποίησε με την έρευνα αυτή; «Κάτι συναρπαστικό», λέει με έμφαση στο ΑΠΕ-ΜΠΕ: «Οι Μινωίτες έσκαβαν τη γη και τοποθετούσαν μέσα της πολύτιμες προσφορές, όχι για να τις πετάξουν αλλά για να τις αφιερώσουν σε αυτήν οριστικά και αμετάκλητα. Επρόκειτο για μία ακόμη πράξη επικοινωνίας με τις χθόνιες δυνάμεις, ένας μυστικός διάλογος με τη μητέρα γη. Έτσι, αρχίσαμε να βλέπουμε τους ‘σκουπιδόλακκους’ και τα ‘μπαζώματα’ της έρευνάς μας σαν ‘πύλες επικοινωνίας’ με τη χθονία. Διαπιστώθηκε ότι για χρόνια, μια θεμελιώδης πτυχή της μινωικής ψυχής παρέμενε στη σκιά και αυτή δεν ήταν άλλη από τη βαθιά, σχεδόν μυστικιστική σχέση των Μινωιτών με τη γη. Οι αποθέτες δεν ήταν ‘χωματερές’ αλλά ειδικά διαμορφωμένες ‘μήτρες’ που δέχονταν δώρα τα οποία επέστρεφαν στην πηγή της ζωής. Το ΜαΓΗα με αφετηρία αυτή την προσέγγιση προχωράει ακόμη παραπέρα και αφηγείται πώς, με αφορμή έναν ασαφή όρο, αποκαλύψαμε συγκεκριμένες πράξεις λατρείας και μαζί μαγείας. Και είδαμε ξανά τους Μινωίτες να γονατίζουν και να τιμούν τη Γη με έναν τρόπο που δεν είχε έως τότε επισημανθεί όσο θα έπρεπε», επισημαίνει η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ, η οποία αναφέρεται και στον τρόπο που η συγγραφέας και οι εκδότες αντιμετωπίζουν τη σειρά.

«Σκοπός μας είναι να ‘χαρτογραφήσουμε’ τη διαδρομή της μαγείας από την αρχαιότητα έως σήμερα, ανοίγοντας συνεχώς νέα ερευνητικά πεδία. Στην καρδιά της θεματολογίας μας βρίσκονται δύο πυλώνες: το ανθρώπινο σώμα και ο χώρος του, υλικός και άυλος. Εξετάζουμε, δηλαδή, πώς ο άνθρωπος προσπάθησε να επηρεάσει τη ζωή του, από την οικοδόμηση της κατοικίας του και την προσέλκυση της καλής τύχης, της γονιμότητας και της αφθονίας μέχρι την επίτευξη του έρωτα και τη διαχείριση του θανάτου. Αυτό αποδεικνύει ότι το θέμα είναι ανεξάντλητο και μας δίνει πάντα νέα εδάφη προς εξερεύνηση», συμπληρώνει η Χρ. Παπαδάκη.

«Μαγικοθρησκευτικές» τελετουργίες

Στο βιβλίο «ΜαΓΗα» χρησιμοποιεί συχνά τον όρο «μαγικοθρησκευτικό». Πόσο ρευστά ήταν τα όρια μαγείας και θρησκείας στο απώτερο παρελθόν; «Στο απώτερο παρελθόν, τα όρια ανάμεσα στη μαγεία και τη θρησκεία δεν ήταν απλώς ρευστά. Ήταν ανύπαρκτα. Η συνήθεια που έχουμε υιοθετήσει σήμερα να τα ξεχωρίζουμε σε δύο εντελώς διαφορετικά πεδία είναι μια σύγχρονη οπτική που δεν υπήρχε στον αρχαίο κόσμο. Φανταστείτε τα σαν ένα ποτάμι με δύο κύρια ρεύματα που συνεχώς συναντιούνται μεταξύ τους, καθώς πηγάζουν από την ίδια πηγή: την πίστη σε αόρατες δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο. Για παράδειγμα, ένα μινωικό φυλαχτό που απεικονίζει μια θεά (θρησκευτικό στοιχείο) αλλά φοριέται για να διώχνει τις αρρώστιες (μαγικός σκοπός), είναι η τέλεια έκφραση συγκερασμού αυτών των δύο ρευμάτων. Το ίδιο και μια τελετή για να προκληθεί βροχή, που είναι ταυτόχρονα και δέηση προς έναν θεό και μια πράξη που προσπαθεί να ‘εξαναγκάσει’ ως δια μαγείας τη φύση».

Και πώς οι μαγικές πεποιθήσεις γίνονταν πράξη; «Είναι το πιο συναρπαστικό κομμάτι της έρευνας αυτό. Ένα παράδειγμα αφορά τα διάφορα τελετουργικά έθιμα θεμελίωσης, ίσως το πιο απτό, εντυπωσιακό και οικείο στους περισσότερους από εμάς. Όταν οι Μινωίτες έχτιζαν ένα σπίτι, δεν έθεταν απλώς τα θεμέλια, αλλά τελούσαν μία ισχυρή διαδικασία που σφράγιζε την καλή τύχη μέσα στο κτήριο και κρατούσε το κακό έξω από αυτό. Έτσι έσκαβαν ένα μικρό λάκκο και τοποθετούσαν προσεκτικά μέσα του επιλεγμένα αντικείμενα -σύμβολα καθώς και επιλεγμένα υπολείμματα της γιορτής και της θυσίας που συνόδευε την τελετή.

»Ανάμεσα στα πιο συνήθη αντικείμενα, ήταν ένα κύπελλο ή μια πρόχους, ένα κανάτι, προφανώς όχι άδειο, αλλά πλήρες περιεχομένου, ίσως για να μη ‘διψάσει’ ποτέ το σπιτικό και να έχει πάντα επάρκεια σε υγρά αγαθά, γάλα, κρασί, λάδι αλλά και νερό. Ομοίως, τοποθετούσαν οστά ζώων ή και όστρεα θαλασσινά, ως κατάλοιπα του συμποσίου που σφράγισε το γεγονός, ίσως όμως και για να είναι πάντα γεμάτο με τροφή το τραπέζι που θα στρωνόταν μέσα στο σπίτι. Το πιο συγκλονιστικό; Συχνά, έσπαγαν τελετουργικά τα πήλινα αγγεία μέσα στον λάκκο και όλο αυτό ήταν μια πράξη απόκρυφη, οριστική, αμετάκλητη. Σαν να έλεγαν: ‘Η μαγεία έγινε. Κλειδώθηκε εδώ, στη γη, κάτω από το σπίτι μας, για πάντα’. Έδεναν τη ζωή και την ευημερία στα ίδια τα θεμέλια της ύπαρξής τους», απαντά στην ερώτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Επιβίωση εθίμων

Και ποια είναι η γνώμη της για τη διαχρονικότητα εθίμων, που απαντώνται και σε νεότερες εποχές, όπως η θεμελίωση κτηρίων ή γεφυριών μέσω τελετουργιών και προσφορών ή η χρήση του κίονα-στύλου ως ανεικονική παράσταση της θεότητας έως και τους χριστιανικούς χρόνους, όπως αναφέρει η ίδια στο «ΜαΓΗα»;

«Αυτή η διαχρονικότητα, για μένα, είναι η πιο απτή απόδειξη μιας βαθιάς, αόρατης συνέχειας που συνδέει το σύγχρονο άνθρωπο με τους μακρινούς του προγόνους. Είναι σαν ένα υπόγειο ποτάμι που ρέει αδιάκοπα κάτω από την επιφάνεια της ιστορίας. Οι πολιτισμοί, οι αυτοκρατορίες και οι επίσημες θρησκείες αλλάζουν στις όχθες του, αλλά το ίδιο το νερό, οι θεμελιώδεις ανθρώπινες ανάγκες, οι φόβοι και οι ελπίδες, παραμένουν το ίδιο. Η γνώμη μου είναι ότι αυτή η συνέχεια δεν οφείλεται σε απλή ‘συνήθεια’, αλλά σε πανίσχυρα ψυχολογικά αρχέτυπα που δεν εξαλείφονται εύκολα. Για παράδειγμα, η τελετουργία της θεμελίωσης δεν είναι απλώς μια παράδοση, αλλά η απάντηση στην αιώνια, υποσυνείδητη αγωνία του ανθρώπου όταν ‘πληγώνει’ τη γη για να χτίσει το σπίτι του. Αισθάνεται την ανάγκη να εξευμενίσει τη γη-χθόνια μητέρα, να της δώσει ένα αντάλλαγμα για τον χώρο που της παίρνει. Στην αρχαιότητα ήταν μια θυσία ή μια προσφορά. Σήμερα, είναι ο αγιασμός από τον ιερέα, το κέρμα που ρίχνουμε στα θεμέλια, ή ακόμα και η λαϊκή ευχή ‘με το καλό να στεριώσει’. Η μορφή αλλάζει, αλλά ο πυρήνας, η ανάγκη για προστασία και η εξασφάλιση ‘άδειας’ από τη γη, παραμένει ακριβώς ο ίδιος. Η ανατριχιαστική ιστορία του Γεφυριού της Άρτας είναι ο πιο σκοτεινός απόηχος αυτής της πανάρχαιας απαίτησης για μια θυσία που θα στεριώσει το κτίσμα. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Ιερός Κίονας, ο Στύλος ως θεϊκό σύμβολο είναι κάτι ακόμα πιο βαθύ. Αντιπροσωπεύει τον axis mundi, τον άξονα του κόσμου, το σημείο που ενώνει τη γη με τον ουρανό, τον κόσμο των ανθρώπων με τον κόσμο των θεών. Είναι η απόλυτη εικόνα της σταθερότητας και της ιερής παρουσίας. Ο πολιτισμός των Μινωιτών ήταν γεμάτος από λατρευτικές παραστάσεις ιερών κιόνων. Αιώνες μετά, βλέπουμε αυτή την πίστη να μεταμορφώνεται έξυπνα. Ένα αρχαίο ιερό δέντρο ή ένας μοναχικός στύλος σε ένα ξέφωτο δεν καταστρέφεται από τον Χριστιανισμό. Αντιθέτως, συχνά χτίζεται δίπλα του ένα εκκλησάκι ή ενσωματώνεται στην παράδοση ενός τοπικού αγίου.

»Ο κόσμος συνεχίζει να πηγαίνει στο ίδιο σημείο για να προσευχηθεί, απλώς το όνομα της ιερής δύναμης έχει αλλάξει. Η λατρεία αλλάζει πρόσωπο, αλλά ο χώρος διατηρεί τη δύναμή του. Αυτές οι επιβιώσεις, λοιπόν, είναι για μένα οι ψίθυροι της συλλογικής μας μνήμης, η επιβίωση της αρχαίας ψυχής μέσα μας. Αποδεικνύουν ότι κάθε νέος πολιτισμός δεν χτίζεται ποτέ στο κενό, αλλά πάντα πάνω στα θεμέλια του παλιού, απορροφώντας τις δυνάμεις και τις πεποιθήσεις του. Μας δείχνουν ότι βαθιά μέσα μας, ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την ασφάλεια, το ιερό και τον φόβο δεν έχει αλλάξει όσο νομίζουμε. Απλώς έχουμε βρει νέα γλώσσα και νέα σύμβολα για να εκφράσουμε τις ίδιες πανάρχαιες ανησυχίες και αυτό ακριβώς φιλοδοξεί να προσφέρει η σειρά των βιβλίων μας για τη μαγεία, στον αναγνώστη», καταλήγει η ίδια στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Πηγή φωτ.: Εκδόσεις Άλλωστε και Locus 7, κείμενο της Ελένης Μάρκου στο ΑΠΕ-ΜΠΕ