Παυλόπουλος για την εποχή μας: “Ενσυναίσθηση” και “αυτογνωσία”

Μιλώντας στο πλαίσιο του 9ου Διεθνούς Θερινού Πανεπιστημίου -που οργανώθηκε στο Ειδικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Νέων Αυλώνα και ήταν αφιερωμένο στην Ελληνική Γλώσσα, τον Πολιτισμό και τα ΜΜΕ- με θέμα: «Για την αυτογνωσία στην εποχή μας: “Ενσυναίσθηση” και “αυτογνωσία”», ο τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Ακαδημαϊκός και Επίτιμος Καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ κ. Προκόπιος Παυλόπουλος επισήμανε, μεταξύ άλλων ότι «όσο βαθαίνει η αβεβαιότητα και η αγωνία για την «ανθρώπινη μοίρα», τόσο εντείνεται η ανάγκη για μια «υπαρξιακή» άμυνας απέναντι στην φθορά και στην παρακμιακή διολίσθηση θεμελιωδών πτυχών της Δημοκρατίας μας και του Πολιτισμού μας.

Ο κ. Παυλόπουλος επισήμανε ότι «κοινός τόπος στην “επικράτεια” του επιστητού είναι η ρήση, omnis definitio periculosa est» και «επομένως, η προσπάθεια μιας προκαταρκτικής – και όχι, βεβαίως, με την πρόθεση πλήρους επιστημονικής “περιχαράκωσης” της έννοιάς της – αναζήτησης της ουσίας της “αυτογνωσίας” επιχειρείται εδώ μόνο για τις ανάγκες της ανάλυσης που ακολουθεί. Και πάντα υπό την εν τέλει δοκιμασία αξιολόγησης της, όποιας, επαλήθευσης της ορθότητάς της».

Με οδηγό και την ετυμολογία, δεν είναι αυθαίρετος ο ισχυρισμός πως «η “αυτογνωσία” είναι μέρος της “αυτοαντίληψης” –εκ του αντιλαμβάνομαι, αναζητώ την γνώση με την επικουρία των αισθήσεων– ως έννοιας γένους που καταλαμβάνει την in globo σύλληψη του εαυτού μας. Ήτοι του έμβιου όντος, το οποίο διακρίνεται από τα συναφή προς αυτό όντα επειδή διαθέτει συνείδηση, εγγενή αξία και αναλόγως εγγενή προσωπικότητα, επιδεκτική ανάπτυξης μέσα στο οικείο κοινωνικό σύνολο.

»Επέκεινα, και εννοιολογικώς οπωσδήποτε “cum grano salis”, ως “αυτογνωσία” μπορεί να νοηθεί η εντός των ορίων του εφικτού ορθολογική νοητική διεργασία μιας εις βάθος επίγνωσης του εαυτού μας. Και κατ’ εξοχήν των στοιχείων του εκείνων, τα οποία αφορούν την αξία μας, την προσωπικότητά μας και την κατά την ανάπτυξή της συμπεριφορά μας τόσον ως ατόμων όσο και ως μελών του in concreto κοινωνικού συνόλου. Μιας και ο Άνθρωπος δεν μπορεί να νοηθεί, κατά την “αρχετυπική” διατύπωση του Αριστοτέλους, παρά μόνο ως «κοινωνικό ον». Ακριβέστερα δε, υπό την σύγχρονη κυρίαρχη ανθρωπιστική πολιτισμικώς αντίληψη, ως μέλος όχι μιας Κοινωνίας Ατόμων αλλά μιας Κοινωνίας Προσώπων.

»Κατά τούτο το, βεβαίως lato sensu, εννοιολογικό “τρίπτυχο” της “αυτογνωσίας” συγκροτούν:
α) Η αμιγώς «γνωστική» της προσέγγιση, η οποία αναδεικνύει το κατά τ’ ανωτέρω έμβυο ον με το οιονεί «φυσικό προνόμιο» της συνείδησης και της εντεύθεν αξίας αλλά και προσωπικότητας.
β) Η προεχόντως «συναισθηματική» της προσέγγιση, η οποία είναι σε θέση να ενεργοποιήσει την ενσυναίσθηση ως προς τα ενδόμυχα αισθήματα που «εκκολάπτει» η «γνωστική» προσέγγιση.
γ) Εν τέλει δε η “συμπεριφορική” της προσέγγιση, η οποία αποτελεί “οδοδείκτη” για το πώς πρέπει να ενεργούμε σύμφωνα με την “γνωστική” και την “συναισθηματική” πτυχή της “αυτογνωσίας”. Ιδίως δε για το πώς πρέπει ν’ αξιοποιούμε αλλά και να ελέγχουμε τα συναισθήματά μας προς την κατεύθυνση του πρακτέου κατά τον προορισμό του Ανθρώπου».

Ο κ. Παυλόπουλος αναφέρθηκε στις ρίζες της “αυτογνωσίας” με αναφορές στους μεγάλους συγγραφείς της αρχαιότητας και κατέληξε σε μία αναφορά στον «Θηβαϊκό Κύκλο» του Σοφοκλέους, ιδίως μέσ’ από τον «Οιδίποδα Τύραννο» και τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ»:

«Ο Οιδίπους, ένας ικανός και αποτελεσματικός βασιλιάς, πλήρωσε τελικώς το τίμημα της πατροκτονίας του Λαΐου και της αιμομιξίας με την Ιοκάστη δίχως να έχει, κάθε άλλο, επίγνωση αυτών των ειδεχθών εγκλημάτων του. «Θύμα» της άτεγκτης Ειμαρμένης ο Οιδίπους καλείται, μέσω της “αυτογνωσίας”, να υπερβεί τ’ ανθρώπινα όρια και να υπερασπισθεί την αποστολή του ως “εικόνα και ομοίωση” του Δημιουργού του. Σε αυτό τον Άνθρωπο ανήκει «τιμή», όπως την διατύπωσε –ας μου επιτραπεί και μια τέτοια ερμηνευτική προσέγγιση- με ανεπανάληπτη ποιητική δύναμη ο Κωνσταντίνος Καβάφης, στις “Θερμοπύλες” (1903):

“Και περισσότερη τιμή τους πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος
κι οι Μήδοι επιτέλους θα διαβούνε”.