Αρμαγεδδών για την ελληνική οικονομία ο κορονοϊός

Όταν κάποτε φθάσει στο τέλος της αυτή η τρομακτική όψη του κορονοϊού, που απειλεί τη ζωή μας, η υφήλιος θα έρθει αντιμέτωπη με μια άλλη πλευρά του, εξίσου φοβερή. Αυτή δεν θα θέτει σε άμεσο κίνδυνο την ύπαρξή μας, αλλά σε δεινή δοκιμασία τον τρόπο ζωής και τον βαθμό ευημερίας μας. Ο κορονοϊός διαβρώνει συστηματικά τα θεμέλια των οικονομιών ολόκληρης της υφηλίου, μη αφήνοντας αλώβητη καμία τους πτυχή.

Ο καταραμένος αυτός ιός εξασθενεί ταυτόχρονα τη ζήτηση και την προσφορά, συμπιέζοντας το σύνολο των εισοδημάτων, αποθαρρύνοντας την επένδυση και θρυψαλιάζοντας σε αμέτρητα σημεία της την αλυσίδα της παραγωγικής διαδικασίας. Η ελεύθερη διακίνηση αγαθών, υπηρεσιών και εργαζομένων υπόκειται καθημερινά σε ολοένα πιο στραγγαλιστικούς περιορισμούς, επιφέροντας έτσι απανωτά και θανάσιμα χτυπήματα στην παγκοσμιοποίηση.

Το σύνολο της τουριστικής βιομηχανίας σχεδόν νεκρώνεται. Οι οριακές επιχειρήσεις είναι οι πρώτες που αποχωρούν από την αγορά. Δεν είναι όμως οι μόνες, δεδομένου ότι όσο παρατείνεται και όσο βαθαίνει η κρίση ανοίγεται διάπλατα η λεωφόρος προς τη χρεοκοπία και άλλων λιγότερο προβληματικών, και κατά προτεραιότητα μικρών επιχειρήσεων, σε συνδυασμό με μαζικές απολύσεις εργαζομένων.

Το χρηματοπιστωτικό σύστημα βρίσκεται σε κατάσταση εντεινόμενου πανικού, ενόψει των “κόκκινων δανείων” των επιχειρήσεων, που κορυφώθηκαν εξαιτίας των πολύ χαμηλών ή και σε αρκετές περιπτώσεις αρνητικών επιτοκίων. Παρότι είναι ακόμη νωρίς για την εξαγωγή εμπεδωμένων προβλέψεων, η Παγκόσμια Τράπεζα ανήγγειλε ότι το παγκόσμιο ΑΕΠ αναμένεται να μειωθεί κατά 5%. Παρότι πρόκειται για καταστρεπτικά υψηλό ποσοστό, ικανό να βυθίσει σε βαθιά ύφεση την υφήλιο, εκτιμώ ότι θα είναι πολύ μεγαλύτερο.

Η βαθιά ύφεση που φθάνει καλπάζοντας, θα λαβώσει όλες ανεξαιρέτως τις οικονομίες, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό. Η ένταση και η διάρκεια της οικονομικής κρίσης, για τις επί μέρους οικονομίες, θα είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων. Ανάμεσα σε άλλους, της διάρθρωσής τους κατά τομείς παραγωγής, του ύψους του χρέους, δημοσίου και ιδιωτικού και της γενικότερης οικονομικής τους κατάστασης. Σε μεγάλο βαθμό θα είναι συνάρτηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων που θα σχεδιαστούν για την αντιμετώπιση της ύφεσης.

Στρεβλή ανάπτυξη

Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσω να εκτιμήσω το μέγεθος των καταστροφών που αναμένουν την εξαιρετικά ευάλωτη –από πολυάριθμες πλευρές– Ελλάδα. Σε αντίθεση με τις ήδη αναπτυγμένες οικονομίες, των οποίων το μοντέλο αναγνωρίζεται ως κανονικό, η Ελλάδα ακολούθησε ανορθόδοξη εξέλιξη. Από την κυρίαρχη –στα πρώτα αναπτυξιακά στάδια– συμβολή του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ και στη συνολική απασχόληση, η Ελλάδα βρέθηκε απότομα στον τριτογενή. Μάλιστα, χωρίς να παραμείνει αρκετά στον δευτερογενή, ώστε να εξασφαλιστεί η ανάπτυξή του και η σημαντική συμμετοχή του στην απασχόληση και στο ΑΕΠ.

Η ανώμαλη αυτή εξέλιξη οφείλεται, σε σημαντικό βαθμό, στην πρόωρη είσοδο της χώρας στην ΕΕ (τότε ΕΟΚ), καθώς και στα ακατάλληλα για το στάδιο ανάπτυξης της Ελλάδας, προγράμματα που της επιβλήθηκαν έκτοτε. Ο πρωτογενής τομέας υπήρξε εξαιρετικά αναιμικός, εξαιτίας και των συνεπειών της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, η οποία αφάνισε πολλά παραδοσιακά μας προϊόντα, προκειμένου να αποφευχθεί μείωση της τιμής τους διεθνώς. Συνάμα ,ο δευτερογενής τομέας δεν ξεπέρασε την παιδική του ηλικία. Επομένως, η Ελλάδα εμφανίζεται με έναν υπερδιογκωμένο τριτογενή, που συμμετέχει γύρω στο 85% του ΑΕΠ της.

Στον τομέα αυτό των υπηρεσιών κυριαρχεί ο τουρισμός. Ο μεγάλος αριθμός των δραστηριοτήτων που τροφοδοτείται από τον τουρισμό καταλήγει –σύμφωνα με σχετικές μελέτες– σε πολλαπλασιαστή υπερδιπλάσιο της αρχικής-άμεσης δαπάνης. Εκτιμάται, δηλαδή, ότι μια αρχική δαπάνη για τουριστικές υπηρεσίες από 1 ευρώ, καταλήγει να αυξάνει το ΑΕΠ μέχρι και κατά 2,65 ευρώ. Η σημαντική αυτή διάχυση των τουριστικών δραστηριοτήτων εξασφαλίζει τεράστια συμβολή του κλάδου στη δημιουργία του ΑΕΠ και στην απασχόληση, που υπερβαίνει το 30%, ενώ συμβάλλει και στο μισό περίπου της μεγέθυνσης της οικονομίας.

Πυλώνας ο τουρισμός

Ειδικότερα, η συμμετοχή του τουρισμού στη συνολική απασχόληση εκτιμάται για τους μήνες αιχμής (Ιούνιο-Σεπτέμβριο) μέχρι και στο 44% της συνολικής. Η συνέπεια αυτής της εφιαλτικής πτώσης του ΑΕΠ και της απασχόλησης που, εκτός ευνοϊκού απροόπτου, θα προκληθεί, θα επιφέρει βαρύτατο πλήγμα στο σύνολο του πληθυσμού, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό στις επί μέρους κατηγορίες του.

Περισσότερο θα υποφέρουν τα τουριστικά νησιά και οι γυναίκες που συμμετέχουν σε υψηλό ποσοστό στην τουριστική απασχόληση. Επίσης, θα υποφέρουν οι εργαζόμενοι σε εστιατόρια, ξενοδοχεία, μέσα μεταφοράς, κέντρα αναψυχής, κρουαζιερόπλοια και στη βιομηχανία παραγωγής τροφίμων και αναμνηστικών. Το σύνολο του ελληνικού πληθυσμού, κατά μέσο όρο, απειλείται με πτώχευση γύρω στο 30% (που θα προστεθεί σε αυτήν των 25% εξαιτίας των μνημονίων).

Το γεγονός που διαπιστώνεται ολοένα πιο τραυματικά στην Ελλάδα είναι το εξής: τα μνημόνια, πέρα από τα επώδυνα και εγκληματικά μέτρα, απενεργοποίησαν επιπλέον και τη δυνητική της ανάπτυξη. Τη δυνατότητά, δηλαδή, της οικονομίας να αναπτυχθεί με ρυθμούς πολύ ταχύτερους από τους αντίστοιχους πραγματικούς, μόλις οι συνθήκες θα το επέτρεπαν. Ως απόδειξη αυτής της εξαιρετικά δυσάρεστης εξέλιξης είναι το γεγονός ότι, ενώ θα έπρεπε τα δύο αυτά τελευταία χρόνια, που η ανάπτυξη ήταν θεωρητικά δυνατή, αυτή να εκτοξευθεί σε 5-6%, έμεινε αντιθέτως καθηλωμένη γύρω στο 1%.

Δραματικές εξελίξεις

Οι ΗΠΑ, η ΕΕ αλλά και η Ελλάδα άρχισαν να σχεδιάζουν και να ανακοινώνουν τη λήψη μέτρων στην προσπάθειά τους να περιορίσουν τις συνέπειες της ύφεσης από τον κορονοϊό στις οικονομίες τους. Στις ΗΠΑ, που ορισμένες προβλέψεις ρίχνουν δραματικά το εισόδημα το δεύτερο τρίμηνο του 2020, ο Τραμπ αναφέρθηκε σε ενίσχυση της ρευστότητας με 3 τρισ. δολ. Να σημειώσω ότι δεν είναι διόλου σίγουρο ότι η πρόσθετη αυτή ρευστότητα θα είναι αποτελεσματική. Ο λόγος είναι πως τα τελευταία χρόνια υπήρχε υπεραφθονία ρευστού, που όμως, εξαιτίας της κορυφούμενης ανισότητας κατανομής, δεν κατευθυνόταν στην κατανάλωση ή στην επένδυση, αλλά στο χρηματιστήριο και στην αποθησαύριση.

Στην ΕΕ, oι μέχρι τώρα σχετικές δηλώσεις της προέδρου της ΕΚΤ ουδόλως πείθουν για τις ορθές της προθέσεις. Και τούτο, διότι τα ποσά που ανήγγειλε ότι θα έθετε σε κυκλοφορία υπολείπονταν σημαντικά των αντίστοιχων στις ΗΠΑ, παρά το γεγονός ότι ο πληθυσμός στην Ευρώπη υπερέχει κατά πολύ του αμερικανικού. Εκτός των άλλων, η πρώτη γκάφα της Λαγκάρντ –που έχει να κάνει με την άγνοιά της σχετικά με τη διαφορά απόδοσης γερμανικών και λοιπών χρηματιστηριακών τίτλων– έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου που ελλοχεύει από την ανάθεση σε μη οικονομολόγο του οικονομικού μέλλοντος της Ευρωζώνης. Ήδη, ωστόσο, βρισκόμαστε σε δραματικές εξελίξεις, που οδηγούν σε σπασμωδική αναστολή του Συμφώνου Σταθερότητας, και που απαιτούν σοβαρή και ad hoc ενημέρωση και προβληματισμό.

Στην Ελλάδα –σπεύδω να το υπογραμμίσω– η κυβέρνηση Μητσοτάκη κάνει ό,τι μπορεί, προκειμένου να τιθασεύσει τη λαίλαπα του ιού στη μολυσματική, και όσο γίνεται και στην οικονομική του υπόσταση. Η ειρωνεία, βέβαια, έγκειται στο γεγονός ότι μια αφθονία ρευστότητας θα είχε τα θετικά αποτελέσματα που οι πλουσιότερες οικονομίες επιδιώκουν, χωρίς να εξασφαλίζουν.

Χαλάρωση χωρίς μεγάλο αντίκρισμα

Αντιθέτως, η στερημένη, εδώ και δέκα χρόνια, από την απολύτως απαραίτητη, για οποιαδήποτε οικονομία, ρευστότητα Ελλάδα, θα είχε αυξημένες προοπτικές για ικανοποιητικά αποτελέσματα. Δυστυχώς, όμως δεν τα έχει ούτε και τώρα, παρότι τα πάντα καταρρέουν. Και τούτο διότι, το 3,5% του ΑΕΠ (θα όδευε, ως πρωτογενές πλεόνασμα στους εταίρους) είναι ανεπαρκέστατο μέγεθος για να αντιμετωπίσει τον κορονοϊό και στις δύο μορφές του. Ταυτόχρονα όμως είναι ξεκάθαρο ότι δεν πρόκειται για μέτρο βοήθειας και αλληλεγγύης από την ΕΕ, αλλά για δική μας αιμοδοσία.

Η ίδια περίπου κριτική ισχύει και για τα επιστρεφόμενα-κατακρατούμενα από την ΕΚΤ εδώ και χρόνια ποσά. Το ευρωπαϊκό, ωστόσο, τοπίο μεταβάλλεται με ταχύτατους ρυθμούς. Παρέχεται, λοιπόν, η άδεια σε κάθε εθνική οικονομία “να δαπανήσει όσο της χρειάζεται”, προκειμένου να τα βγάλει μόνη της πέρα με τον φονικό ιό. Ωραία φαίνεται από πρώτη όψη αυτή η ελευθερία χαλάρωσης. Αλλά τι μπορεί να σημαίνει για την Ελλάδα; Δηλαδή, τι άφησαν όρθιο οι ορδές των μνημονίων, που να μπορεί τώρα να δαπανηθεί; Και, αλήθεια, με ποιο νόμισμα θα γίνουν αυτές οι δαπάνες για την αντιμετώπιση του Αρμαγεδδώνα;

Έφτασε, επιτέλους, όπως όλα δείχνουν, η ώρα των θλιβερών διαπιστώσεων, αφενός λόγω της συνειδητοποίησης της καταλυτικής σημασίας που έχει το εθνικό νόμισμα, αφετέρου λόγω του θανάσιμου κινδύνου από την απεμπόλησή του. Από εδώ και μπρος θα είναι σαφέστατη η διάκριση –ακόμη και για εκείνους που ανέφεραν το ευρώ με ευλάβεια– ανάμεσα στις τυχερές εκείνες ευρωπαϊκές οικονομίες που διατήρησαν τα εθνικά τους νομίσματα και στις άλλες που δεν το έκαναν. Εκείνες που με ασύγγνωστη επιπολαιότητα τα πέταξαν στον κάλαθο των αχρήστων, ανταλλάσσοντάς τα με το εκ γενετής άρρωστο ευρώ.