Τεχνητή Νοημοσύνη & Εργασία – Χειραγώγηση ή απελευθέρωση;

Ο μετασχηματισμός που συντελείται, κατά τις τελευταίες τρείς δεκαετίες, σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο στην σχέση τεχνολογίας/εργασίας στο παραγόμενο προϊόν δημιουργεί σταδιακά συνθήκες εργασιακής ανασφάλειας και εισοδηματικών ανισοτήτων σε βάρος της εργασίας, σε βαθμό που ένας στους τρείς πολίτες των χωρών του ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) να βρίσκεται σήμερα στα όρια της φτώχειας.

Κι’ αυτό γιατί η παρατηρούμενη ένταση της εισαγωγής των νέων τεχνολογιών του αυτοματισμού, της ρομποτικής, της Τεχνητής Νοημοσύνης και της νανοτεχνολογίας στην παραγωγική διαδικασία, συνδυάζονται τόσο με την υλοποίηση πολιτικών γενικευμένης ευελιξίας (απασχόληση, μισθό, χρόνο εργασίας, συλλογική σύμβαση, κ.λ.π.) στην αγορά εργασίας και την παραγωγή, όσο και με τη συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους.

Παράλληλα αναπτύσσονται τυποποιημένα συστήματα ελέγχου της εργασίας, περιορίζοντας, μεταξύ των άλλων, τόσο την αυτόνομη και δημιουργική δραστηριότητα των εργαζομένων, όσο και την δημοκρατική λειτουργία τους στους χώρους παραγωγής και εργασίας. Έτσι σταδιακά αποδιαρθρώνεται η προψηφιακή οργάνωση των εργασιακών σχέσεων και συρρικνώνεται η αυτονομία της παραγωγικής δραστηριότητας των εργαζομένων από την αλγοριθμική διαχείριση (χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης) στους χώρους εργασίας και παραγωγής.

Όμως σήμερα η αλγοριθμική διαχείριση, δηλαδή η χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης από μεγάλες επιχειρήσεις στην αξιολόγηση, την πρόσληψη και την διαχείριση του εργατικού δυναμικού (κατανομή καθηκόντων, παρακολούθηση και αξιολόγηση της απόδοσης και της συμπεριφοράς των εργαζομένων), εγείρει σημαντικά ζητήματα, όπως του δικαίου των εργασιακών σχέσεων, των όρων και των συνθηκών απασχόλησης, της υγείας, της ίσης μεταχείρισης και της αυτονομίας των εργαζομένων.

Τεχνητή Νοημοσύνη και λήψη αποφάσεων

Για παράδειγμα σήμερα η χρησιμοποίηση της Τεχνητής Νοημοσύνης από την L’Oreal στην διαχείριση των περισσότερων από τις 100.000 ετήσιες αιτήσεις πρακτικής άσκησης, προκάλεσε αρκετές συζητήσεις αναφορικά με την ενίσχυση των διακρίσεων στις προσλήψεις. Το ίδιο και με τη περίπτωση των εργαζομένων στην Amazon, όπου οι προτεινόμενες αλλαγές στις συλλογικές συμβάσεις εργασίας αποφασίστηκαν από αλγόριθμους (J.Giniaux-Kats, E. Campanini, M. Dufour,κ.ά., Νοέμβριος 2021).

Στις συνθήκες αυτές, όπως αναφέρεται στην μελέτη των προαναφερόμενων ερευνητών, η διεθνής και η ευρωπαϊκή έρευνα θεωρεί την αλγοριθμική διαχείριση (χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης) ως ένα νέο μοντέλο οργάνωσης και ελέγχου της εργασίας το οποίο τροποποιεί την διοίκηση του ανθρώπινου δυναμικού (οι οδηγίες του αλγόριθμου αντικαθιστούν την ιεραρχία), την αξιολόγηση (βασίζεται σε συνεχή αλγοριθμική παρακολούθηση) και την συμπεριφορά των εργαζομένων στους χώρους εργασίας (αξιολογείται με βάση τις οδηγίες του αλγόριθμου).

Παράλληλα, το Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θεωρεί ότι η αλγοριθμική διαχείριση (χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης) ουσιαστικά αποτελεί μέσο επιτήρησης που αντικαθιστά την εποπτεία, δημιουργώντας ασυμμετρίες ισχύος, οι οποίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε αυταρχικές μεθόδους επιτήρησης και επιρροής των εργαζομένων, αυθαιρεσίας και αδιαφάνειας των οδηγιών των αλγορίθμων, απώλειας της αυτονομίας και της πρωτοβουλίας των εργαζομένων καθώς και κατάργησης της δημοκρατικής λειτουργίας στους χώρους εργασίας και παραγωγής.

Ταυτόχρονα, οι δυσμενείς αυτές εξελίξεις στους χώρους παραγωγής και εργασίας, σηματοδοτούν τον κίνδυνο σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, του προπομπού κατά τον 21ο αιώνα της μετάβασης από την τρίτη στην τέταρτη ψηφιακή, ρομποτική, αυτοματοποιημένη, νανοτεχνολογική επανάσταση με την απουσία των κατάλληλων θεσμικών παρεμβάσεων των δημόσιων φορέων ή και με την άσκηση πολιτικών θεσμικής αποδιάρθρωσης της εργασίας, των εργασιακών σχέσεων, των εργασιακών-κοινωνικών δικαιωμάτων, κ.λ.π.

Οι δύο εναλλακτικές κατευθύνσεις

Το ίδιο, σηματοδοτούν τον κίνδυνο εγκαθίδρυσης, μεταξύ των άλλων, μεθόδων αυταρχισμού και χειραγώγησης και όχι απελευθέρωσης της εργασίας. Από την άποψη αυτή αξίζει να σημειωθεί ότι σε αντίθετη κατεύθυνση από αυτή, έχουν καταγραφεί ιστορικά και κοινωνικά οι συνθήκες μετάβασης του 19ου αιώνα από την δεύτερη στην τρίτη βιομηχανική επανάσταση, όπου δεσπόζουσα θέση κατείχαν η ενδυνάμωση των αρχών και των κανόνων της συλλογικότητας, της δημοκρατίας και της άσκησης κοινωνικών πολιτικών.

Κατά συνέπεια, σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο το διακύβευμα για τους δημόσιους φορείς του ελέγχου της χρήσης της Τεχνητής Νοημοσύνης, της ρομποτικής, του αυτοματισμού, κ.λ.π. στην κατεύθυνση αποφυγής της παγίδας του τεχνολογικού-ψηφιακού ντετερμινισμού (A. Prassl, 2019) είναι σοβαρό, άμεσο και αναγκαίο, με την χάραξη τόσο κατευθυντήριων αρχών αναγνώρισης και σεβασμού των δικαιωμάτων της εργασίας, της υγείας και της ασφάλειας της απασχόλησης των εργαζομένων, όσο και της σύνταξης ρυθμιστικού πλαισίου συνύπαρξης των δικαιωμάτων της εργασίας με την χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας.

Κατά συνέπεια, ο κοινωνικός και πολιτικός συσχετισμός δυνάμεων στην προοπτική του 21ου αιώνα και της εισαγωγής των νέων τεχνολογιών της Τεχνητής Νοημοσύνης, του αυτοματισμού, κ.λ.π. στην παραγωγική διαδικασία θα καθορίσει τον προσανατολισμό και το περιεχόμενο των στρατηγικών επιλογών και των ασκούμενων πολιτικών σε διεθνές και σε ευρωπαϊκό επίπεδο ανάμεσα σε δύο κατευθύνσεις.

Είτε προς την σημερινή κατεύθυνση της αλγοριθμικής διαχείρισης με μεθόδους εργασιακής χειραγώγησης και περιθωριοποίησης (τεχνο-φεουδαρχικό μοντέλο) (Alternatives Economiques, Ιανουάριος 2021), παροξύνοντας προϋπάρχουσες συνθήκες ανισοτήτων στην οικονομία και την αγορά εργασίας και δημιουργώντας έτσι συνθήκες κοινωνικών εκρήξεων. Είτε προς την κατεύθυνση, με όρους δημοκρατίας, της εργασιακής απελευθέρωσης και προσδοκίας (τεχνο-κοινωνικό μοντέλο), προσδίδοντας στην ψηφιακή και αυτοματοποιημένη τεχνολογία εργασιο-παραγωγική, κοινωνικο-αναπτυξιακή σύζευξη και συνεκτικότητα.