Βρέχει “κρίσεις” σε όλους τους τομείς

Οι δυτικές οικονομίες, στις οποίες τυπικά ανήκει και η ελληνική, αντιμετωπίζουν μια καταιγίδα από κρίσεις που βγάζουν εκτός προγράμματος όλους τους προϋπολογισμούς, καθώς η τσέπη των πολιτών αλλά και οι εθνικές οικονομίες συνολικά δέχονται πλήγματα από πολλά αρνητικά στοιχεία ταυτόχρονα. Η Ελλάδα μάλιστα είχε και μια κρίση παραπάνω από τις υπόλοιπες χώρες, διότι είχε πτωχεύσει. Εν συνεχεία αντιμετώπισε το μεταναστευτικό, με μεγαλύτερη ένταση από όση οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι. Κατόπιν ήρθε ο κορονοϊός και μετά ο πόλεμος στην Ουκρανία. Η τρέχουσα οικονομική κρίση έχει πλήξει όλα τα κράτη, αλλά το δικό μας ακόμα περισσότερο.

Οι New York Times σε άρθρο τους θεωρούν ότι για όλα αυτά που μας βρήκαν δεν ευθύνεται η κακή μας τύχη και ότι δεν πρόκειται για κακές χρονικές συμπτώσεις ή μοιραίες ατυχίες. Ο αρθρογράφος Thomas Homer Dixon είναι Καναδός πολιτικός επιστήμονας και θεωρεί ότι αυτό το “τσουνάμι” κρίσεων που αντιμετωπίζουμε αυτή την στιγμή δεν είναι κάτι μοναδικό και περαστικό, δεν είναι δηλαδή μια περιστασιακή καταιγίδα.

Πιστεύει ότι η κλιματική αλλαγή προκαλεί μια βαθιά αλλαγή στις παγκόσμιες ισορροπίες και ότι αν δεν υπάρξει συναίνεση στα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, ακραίοι πληθωρισμοί, φτώχεια και ανεργία θα χτυπούν την πόρτα κάθε κράτους συχνά-πυκνά και θα οδηγούν μοιραία σε κοινωνικές εκρήξεις. Ο Dixon βλέπει σε αυτή την “σύμπτωση” κρίσεων βαθύτερα αίτια για τα οποία δεν υπάρχει συναίνεση.

Όμως ακόμα κι αν δεν υπάρχει μια αιτία αλλά πολλές, το αποτέλεσμα παραμένει σύνθετο και απαιτεί συναινέσεις. Δηλαδή ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι οι SARS που εμφανίζονται είναι άσχετοι προς τον τρόπο που εκμεταλλευόμαστε τον πλανήτη μας και αν κάποιος θέλει να πιστεύει ότι για όλα φταίει ο Πούτιν, γεγονός παραμένει ότι τόσο υψηλός πληθωρισμός σε συνδυασμό με καραντίνες και πολέμους δεν παύει να δημιουργεί ένα εκρηκτικό κοκτέιλ που απαιτεί κοινή αντιμετώπιση. Στο πολυπαραγοντικό πρόβλημα αναφέρεται και ο όρος “πολυκρίση” (polycrisis) του Άνταμ Τουζ, ιστορικού που ασχολείται ειδικά με την οικονομική ιστορία.

Η ανθρωπότητα κατά τη γνώμη του αντιμετωπίζει ένα πλέγμα κρίσεων που φαίνονται κάπως ανεξάρτητες η μία από την άλλη, και που όμως αλληλεπιδρούν και επιδεινώνουν την γενική κατάσταση παγκοσμίως.  Οι αλυσιδωτές αντιδράσεις μεγεθύνουν και την ζημία που θα προκαλούσε η κάθε μία από αυτές τις κρίσεις χωριστά, δηλαδή αν τις αντιμετωπίζαμε σε διαφορετικοί χρονική στιγμή. Ο Τουζ έχει τρομάξει από το γεγονός ότι ανεβαίνουν παντού τα επιτόκια σε φρενήρεις ρυθμούς και από το ότι η διεθνής νομισματική πολιτική συγκρούεται με τις αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων και της ενέργειας, αλλά και με την αστάθεια της αγοράς.

Ο οικονομολόγος-ιστορικός επισημαίνει τα υψηλά επίπεδα χρέους και το γεγονός ότι οι εθνικές οικονομίες παράλληλα παλεύουν να αναρρώσουν από τα χρέη που αφήνει ο κορονοϊός. Παράλληλα υπογραμμίζει ότι η Παγκόσμια Τράπεζα εκτιμά ότι ίσως βαδίζουμε σε μια περίοδο παγκόσμιας και μεγάλης ύφεσης. Ο ίδιος θεωρεί λανθασμένο το μέτρο της αύξησης των επιτοκίων στις πλούσιες χώρες, καθώς αυτό κατά τη γνώμη του εξάγει πληθωρισμό στις φτωχότερες.

Κορονοϊός, κλίμα και μεταναστευτικό

Ο Dixon από πλευράς του θεωρεί ότι η απάντηση στην πολυκρίση δεν μπορεί να είναι καθαρά εθνική και χρειάζεται διεθνής συνεργασία. Εκτιμά ότι τα τελευταία 10 χρόνια τα πράγματα έχουν πάρει γενικά μια αρνητική στροφή, με τους δείκτες φτώχειας και πείνας να ανεβαίνουν σε πολλές χώρες, με το μεταναστευτικό κύμα να διογκώνεται, με τα κρούσματα παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων να γενικεύονται και με τις κοινωνικές συγκρούσεις να εντείνονται.

Θεωρεί ότι κάποιοι παράγοντες λειτουργούν ως ενισχυτές αυτών των προβλημάτων: η κλιματική αλλαγή, οι ζωονόσοι που γίνονται ανθρωπονόσοι, η μείωση της βιοποικιλότητας και, ασφαλώς, η αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων. Παράλληλα τα δυτικά οικονομικά συστήματα φαίνονται ασταθή, καταγράφεται ένας ιδεολογικός εξτρεμισμός, σημειώνονται κυβερνοεπιθέσεις, και αυξάνουν οι κοινωνικές συγκρούσεις, ενώ παραμένουν άλυτες κάποιες γεωπολιτικές ανισορροπίες.

Ο αρθρογράφος θεωρεί ότι τα προβλήματα επιδεινώνονται από την υπερκατανάλωση και την συνεπαγόμενη ρύπανση, αλλά και από την κατάρρευση των φυσικών συστημάτων. Πιστεύει ότι οι φυσικές καταστροφές και οι πανδημίες, αλλά και οι οικονομικές κρίσεις που αυτές προκαλούν, θα μας απασχολούν όλο και συχνότερα στο μέλλον, όσο δεν παίρνουμε μέτρα για να περισώσουμε τον πλανήτη, τις πηγές του και τα φυσικά οικολογικά συστήματά του.

Εκτιμά ότι οι περισσότεροι δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε το μέγεθος του κινδύνου, επειδή οι ειδικοί στην αξιολόγησή του έχουν μια γνώση που δεν είναι απλώς βαθιά εξειδικευμένη αλλά είναι και σχεδόν μυστική –ως ακατάληπτη για τους πολλούς. Αυτή η γνώση σπάνια μεταφράζεται σε λεπτομερή κατανόηση άλλων συστημικών κινδύνων και για το πώς μπορεί να επηρεάσουν ο ένας τον άλλον με τη σειρά τους.

Έτσι, για παράδειγμα, ενώ οι ειδικοί στις οικονομικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής γνωρίζουν πέντε πράγματα για το πώς η θερμοκρασία στην επιφάνεια της γης επιδεινώνει την οικονομική ανισότητα εντός και μεταξύ των κοινωνιών, γνωρίζουν πολύ λίγα για το πώς επηρεάζει τον ιδεολογικό εξτρεμισμό. Ουσιαστικά –γράφει ο Dixon– δεν δίνουν σημασία στο γεγονός ή στην πιθανότητα η αιτιότητα να λειτουργήσει και προς την αντίστροφη κατεύθυνση, ότι δηλαδή η οικονομική ανισότητα και ο εξτρεμισμός μπορούν να επιδεινώσουν την κλιματική κατάσταση σε όλο τον πλανήτη.

Κι όμως αυτές οι διεργασίες ήδη λαμβάνουν χώρα: η άνοδος στις θερμοκρασίες βλάπτει την υγεία των ανθρώπων και προκαλεί καιρικές καταστροφές, επηρεάζοντας τις υποδομές και την παραγωγή τροφίμων σε όλο τον πλανήτη. Στις φτωχότερες χώρες, αυτές οι αλλαγές περιορίζουν την οικονομική ανάπτυξη και διευρύνουν τις υπάρχουσες οικονομικές ανισότητες. Η χαμηλότερη ανάπτυξη και οι μεγαλύτερες ανισότητες, όπου κι αν συμβούν, εντείνουν με την σειρά τους τον ιδεολογικό εξτρεμισμό. Και αυτός ο εξτρεμισμός είναι πιθανό να δυσχεραίνει με την σειρά του την επίτευξη εθνικής και διεθνούς συναίνεσης σχετικά με τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, επιτρέποντας στο πρόβλημα της ανόδου της θερμοκρασίας να επιδεινώνεται σταθερά.

Νικητές και ηττημένοι

Αυτοί οι φαύλοι κύκλοι αποκαλούνται από τους ειδικούς «θετικές ανατροφοδοτήσεις». Έχουμε την τάση να βλέπουμε κομμάτια αυτής της αιτιακής σχέσης, αλλά όχι το σύνολο –γράφει ο Dixon. Για αυτόν τον λόγο θεωρεί ότι πρέπει επειγόντως να εντοπίσουμε και να παρακολουθήσουμε αυτές τις ανατροφοδοτήσεις και να προσδιορίσουμε εκείνες που δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί ή αναγνωριστεί για να διαπιστώσουμε εάν συγχρονίζουν τους συστημικούς κινδύνους του κόσμου μας.

Σημειώνει ότι οι επιχειρήσεις κάνουν παρόμοιες αναλύσεις κινδύνου με τα δυναμικά συστήματα που τις επηρεάζουν. Σε αυτή την περίπτωση, όμως, το σύστημα είναι ο ίδιος ο πλανήτης. Το θέμα ανάγεται στον πρώτο κανόνα οικολογίας του οικολόγου Μπάρι Κόμονερ, ότι «όλα συνδέονται με όλα τα άλλα», όμως υπάρχει μια σημαντική λεπτομέρεια: κάποιοι παράγοντες έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία από τους υπόλοιπους.

Ο αρθρογράφος προτείνει μια παγκόσμια επιστημονική συνεργασία για τον εντοπισμό των αιτιολογικών μηχανισμών που συνδέουν τις κρίσεις και τους κινδύνους. Αυτή η συνεργασία θα μπορουσε να υλοποιηθεί από μια παγκόσμια κοινοπραξία εθνικών ιδρυμάτων. Θα ήταν αφιερωμένη, πρώτον, στη μελέτη μηχανισμών που ενισχύουν, επιταχύνουν και συγχρονίζουν παγκόσμιους συστημικούς κινδύνους και, δεύτερον, στον καθορισμό πρακτικών τρόπων παρέμβασης της ανθρωπότητας. Θα αναζητούσε επίσης τρόπους αξιοποίησης αυτών των ανατροφοδοτήσεων για να οδηγήσουν βασικά οικονομικά, κοινωνικά και οικολογικά συστήματα προς καλύτερα αποτελέσματα.

Σύμφωνα με τον Dixon αυτή η κοινοπραξία θα λειτουργήσει ως επιστημονικό συμπλήρωμα στη γενικότερη πρόταση του γενικό γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες που είχε προτείνει να συνεργασθούν όλα τα έθνη «γύρω από τις προβλέψεις για τις τάσεις και τους κινδύνους που μας απειλούν όλους». Αυτή η “κοινοπραξία” θα μπορούσε να υποβάλλει τακτικά έκθεση τόσο στις συμμετέχουσες κυβερνήσεις όσο και στο παγκόσμιο κοινό με ρητό στόχο την ανάληψη δράσης για την αντιμετώπιση της πολυκρίσης. Ο Γκουτέρες είχε προειδοποιήσει ότι η βολική νοοτροπία του business as usual «θα μπορούσε να οδηγήσει σε κατάρρευση της παγκόσμιας τάξης, σε έναν κόσμο διαρκούς κρίσης και σε αυτές τις περιπτώσεις ισχύει το πρωτόγονο, ότι ο νικητής τα παίρνει όλα».