Η έκθεση Πισσαρίδη και οι τρεις παράλληλες πορείες

Μπορεί η χώρα να βαδίσει πράγματι προς την “ελευθερία”, τη νέα απελευθέρωση από την φοβική κρατικοδίαιτη εσωστρέφεια σε μια εξωστρεφή προοπτική ανάπτυξης; Μήπως το αναμενόμενο σπιράλ οικονομικής εκτίναξης είναι αυτή την ώρα η συμπιεσμένη από την κρίση δημιουργική ορμή μιας κοινωνίας σε εγρήγορση, που αδημονεί να εκραγεί παραγωγικά.

Το αίτημα για ταυτόχρονες και παράλληλες πορείες νέων μορφών ανάπτυξης, αλλά και ολοκλήρωσης της εκκρεμούς αναδιάρθρωσης της ελληνικής οικονομίας είναι πάλι εδώ. Η δυνατότητα ενός νέου αναπτυξιακού αυτοπροσδιορισμού, μιας συνολικής επανεκκίνησης , τίθεται σήμερα εμφατικά όχι μόνο σαν υπόθεση εργασίας, αλλά και σαν εθνικός διεκδικήσιμος στόχος παρά –και μετά– την πανδημία.

Η έκθεση Πισσαρίδη με όλες τις αδυναμίες της, προφανώς δεν είναι μια επέλαση του νεοφιλελευθερισμού, όπως ένα τμήμα άγονης και εμμονικής αντιπολίτευσης, δεξιάς και αριστεράς, της προσάπτει. Με όχημα την τεχνολογική καινοτομία, την πράσινη μετάβαση και την ψηφιοποιημένη επικράτεια, επιχειρείται η πρόταξη ενός νέου παραγωγικού υποδείγματος εξωστρεφούς ανάπτυξης.

Στη βασική της φιλοσοφία η έκθεση προσπαθεί να εισάγει ένα πλέγμα παράλληλων προτάσεων στοχευμένου εκσυγχρονισμού, που θα παράγουν την κρίσιμη πολλαπλασιαστική δυναμική οικονομικής ανάκαμψης. Η υπέρβαση βασικών υστερήσεων (πολύ μικρό μέγεθος μικρομεσαίων επιχειρήσεων, χαμηλή παραγωγικότητα, δυσανάλογη αποδοτικότητα, μεγάλες περιφερειακές ανισότητες) αποτελεί συνθήκη επιτάχυνσης σε μια προσπάθεια να προφτάσουμε τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Είναι σημαντική η επιχειρούμενη άμεση σύνδεση της υλοποίησης αυτών των προτάσεων με το σχέδιο Σκυλακάκη (Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας) που εξειδικεύει την ροή πόρων για ορισμένους τέτοιους σκοπούς από το ταμείο Ανάπτυξης, ταυτόχρονα με αναπροσανατολισμό του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων και του ΕΣΠΑ. Τέσσερα άμεσα χρηματοδοτούμενα μέτρα (πράσινη και ψηφιακή μετάβαση, απασχόληση και δεξιότητες και θεσμικός μετασχηματισμός της φορολογίας) επιχειρούν την προώθηση μεταρρυθμίσεων βάσης.

Πορεία αναπροσδιορισμού

Επί πλέον η αξιοποίηση των ευρωπαϊκών δανείων (13 δισ.) πρόκειται να στηρίξει την επενδυτική επιχειρηματικότητα, καλύπτοντας μέρος του παραγωγικού κενού και την υστέρηση επενδύσεων. Πέρα από ιδεοληψίες και προκαταλήψεις, σε τόσο καίριες εθνικές επιλογές, μπορούν –και πρέπει– να τεθούν σημαντικά ερωτήματα σε μια γόνιμη αντιπαράθεση για τις κατευθύνσεις, τις προτεραιότητες, τον τρόπο και το μίγμα πολιτικών που προκρίνονται. Η έκθεση προτείνει ουσιαστικά τρεις πορείες:

Μια πορεία αναπροσδιορισμού της σχέσης κεντρικής-γενικής κυβέρνησης με εσωτερική αναδιάρθρωση της Δημόσιας Διοίκησης, με συγχωνεύσεις και καταργήσεις Νομικών Προσώπων Δημοσίου και Ιδιωτικού Δικαίου, με άρση επικαλύψεων και πολυδιάσπασης και με σημαντική αύξηση αποτελεσματικότητας. Προφανώς για αυτό δεν αρκεί ένα ενάρετο χιλιοειπωμένο καθηκοντολόγιο (αξιοκρατία, αξιολόγηση κλπ) αλλά και μια γενναία αποσυμπίεση από ένα χρόνιο συγκεντρωτισμό.

Χρειάζεται ταυτόχρονη ανακατανομή και μεταφορά αρμοδιοτήτων στις περιφέρειες μαζί με πόρους, όπως ο ΕΝΦΙΑ, με ευθύνες αλλά και με εποπτεία. Η μέχρι τώρα μεταφορά είναι άτολμη, άνευρη και εκβιασμένη, καθώς περιορίζεται κυρίως στα σχολεία και στην χωροταξία. Δεν μεταφέρει εμπιστοσύνη και δεν εμπιστεύεται συνέργειες και στήριξη σε καινοτόμες τοπικές δράσεις. Όμως, θα ήταν κρίσιμη η σύνδεση που μπορεί να επιτευχθεί από την κεντρική και τοπική συναρμογή, από μια ευφυή προσπάθεια στοχευμένου σχεδίου και ανάδειξης ιδιαίτερων τοπικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων.

Πόσο δυνατός είναι ο συνδυασμός των βασικών δικτύων υποδομών, μεταφοράς και επικοινωνίας (ενεργειακή αναβάθμιση, οπτική ίνα, 5G, ηλεκτρική φόρτιση, τεχνολογική αναβάθμιση κλπ) με τις σκοπούμενες επιχειρηματικές κινήσεις; Τα πάρκα επιχειρηματικότητας, παρά τις καλές προθέσεις, μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο;

Μετασχηματισμός αγοράς

Η δεύτερη πορεία είναι η προσπάθεια μετασχηματισμού της αγοράς. Η έκθεση παρουσιάζει άνισες επεξεργασίες των κλαδικών και τομεακών πολιτικών που κάνουν δύσκολες τις επιλογές και ασαφείς τις προτεραιότητες. Το βασικό, όμως, πρόβλημα είναι ότι προκρίνεται μια προσέγγιση παράκαμψης, ή αγνόησης των αντιθέσεων και επαφίεται στην δυναμική των ουδέτερων «ορθολογικών μεταρρυθμίσεων (ραγδαία ψηφιοποίηση, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τράπεζες δεδομένων κ.α.) να τις υπερβούν μηχανιστικά μακροπρόθεσμα χωρίς άμεσες παρεμβάσεις ή ρήξεις, ουσιαστικά με ένα θεσμικό αυτοματισμό».

Υπάρχουν προφανώς αντικρουόμενα επιχειρηματικά συμφέροντα στις κεντρικές επιλογές που προσπαθούν να επιβάλλουν λύσεις μονόδρομων, καθώς και οι αντιστάσεις συντεχνιών που συγκροτούν τον σκληρό πυρήνα των στρεβλώσεων. Συνακόλουθα, οι προτάσεις θα πρέπει να περιλαμβάνουν μια σαφή αρχιτεκτονική της μετάβασης, αλλά και ένα πλουραλισμό εναλλακτικών και ευφυών λύσεων άμεσης απόδοσης προστιθέμενης αξίας και πολλαπλασιαστή των ωφελειών. Αλλιώς θα τελματώσουν ξανά.

Μετά την πανδημία, η χώρα επείγει να εισέλθει σε μια διαδικασία αναγκαστικού μετασχηματισμού της οικονομικής δομής, με πιθανή πτώχευση μεγάλου μέρους των πολύ μικρών και μικρών επιχειρήσεων, από τις 800.000 μικρομεσαίες που αποτελούν την εθνική ραχοκοκαλιά. Μπορούν κυβερνητικές διαρθρωτικές πρωτοβουλίες να παρέμβουν καθοριστικά με θεσμική αναβάθμιση των συντελεστών παραγωγής, με καίριες τομές στην αλλαγή μεγέθους, την εξωστρέφεια, την ομαδικότητα και τις οικονομίες κλίμακος μέσω κινήτρων, συγχωνεύσεων, συγχρηματοδοτήσεων και συνεργειών;

Μπορούν να δρομολογήσουν αυτήν την μετάβαση ομαλά, αναπροσανατολίζοντας τις κατευθύνσεις, στηρίζοντας νέες επιχειρήσεις, συνδέοντάς τες με αλυσίδες αξίας, δημιουργώντας υποδομές και δίκτυα; Ποιες μπορεί π.χ. να είναι οι συγκεκριμένες κινήσεις στην μεταποίηση, με εκφρασμένη την πρόθεση του ΣΕΒ να ενισχύσει σημαντικά το ποσοστό συμμετοχής της βιομηχανίας στο ΑΕΠ;

Ακόμα, η ποιοτική στροφή στον τουρισμό, η εντατική χρήση τεχνολογίας στα αγροδιατροφικά, οι πράσινες πολιτικές για το περιβάλλον, η κυκλική οικονομία και η βιοποικιλότητα, αλλά και η υψηλή τεχνολογική καινοτομία μπορούν να είναι στέρεες εναλλακτικές κατευθύνσεις και να δώσουν λύσεις βραχυπρόθεσμα; Η έκθεση δεν φαίνεται να έχει μια συνολική οπτική αυτής της τεράστιας διεργασίας και των άμεσων κινδύνων άτακτης χρεοκοπίας πολλών μικρομεσαίων επιχειρήςεων. Εξαντλείται σε ένα κατάλογο επιμέρους προτάσεων.

Μετασχηματισμός εργασίας 

Υπάρχει τέλος μια σημαντική τρίτη πορεία, αυτή του μετασχηματισμού του χώρου της εργασίας. Μπορεί το κράτος-στρατηγείο να υπερβεί ενεργητικά το αθηνοκεντρικό μοντέλο (50% των επιστημόνων της χώρας) και να ενδυναμώσει συστηματικά και στοχευμένα την κοινωνία των περιφερειών και της δυναμικής μεσαίας τάξης τους; Αρκεί άραγε η προτεινομένη αναβάθμιση και σύνδεση της εκπαίδευσης με την παραγωγή και η πιο εξειδικευμένη κατάρτιση, για αξιοποίηση ενός μεγάλου σχολάζοντος ανθρώπινου δυναμικού;

Η πρόταση εισόδου στην εργασία περισσότερων γυναικών και νέων απαιτεί μεγαλύτερη επεξεργασία με συγκεκριμένη τοπική και κλαδική διάσταση. Αλλιώς θα δημιουργήσει μια νέα στρατιά ανέργων σε μια ήδη πολύ υψηλή ανεργία (18%). Οι 500.000 νέοι απόδημοι του brain drain, όπως και εξαιρετικοί Έλληνες επιστήμονες της δυναμικής διασποράς, είναι μια σφύζουσα δύναμη ανάπτυξης.

Μήπως η σοβαρή και όχι συγκυριακή εκμετάλλευση της νέας πραγματικότητας της τηλεργασίας μπορεί να αποτελέσει, με συγκεκριμένα κίνητρα και σχέδιο, ευκαιρία επιστροφής τους, μαζί με προσέλκυση και άλλων εξειδικευμένων επιστημόνων σε δίκτυα προγραμμάτων καινοτομίας υψηλής τεχνολογίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι και στην υγεία, παρά την πίεση της πανδημίας και τις προσδοκίες ριζικής ανανέωσης του εθνικού συστήματος, οι προτάσεις είναι αποσπασματικές και αμυντικές, χωρίς αντίληψη της μεγάλης αναπτυξιακής της δυναμικής.

Συμπερασματικά, το πραγματικό έλλειμμα της έκθεσης είναι ότι απουσιάζει ο εσωτερικός εθνικός ειρμός ανάμεσα στις τρεις παράλληλες πορείες και όχι τόσο οι ατελείς επιμέρους προτάσεις. Έχουμε την ανάγκη μιας αναπτυξιακής αρχιτεκτονικής όπου ο κάθε εργαζόμενος να μπορεί να ενταχθεί, να βρει την δική του θέση και αξιοποίηση. Μια ρηξικέλευθη και συνεκτική οπτική, όπου ανάπτυξη σημαίνει διάχυση της ευημερίας σε όλους αλλά και μια δυναμική ανακατάκτηση του μέλλοντος.