Η κυβέρνηση, οι τράπεζες, τα “μπινελίκια” και η πραγματική οικονομία

Για να μη πάρει –μετά τον Guardian και τον γνωστό ανταποκριτή του πρακτορείου Reuters τηρουμένων των αναλογιών– η πρωθυπουργική “μπάλα” το SLpress και την ταπεινότητά μου για “κριτική στην κυβέρνηση μη εμπεριστατωμένη” και, συνεπώς, με τη γνωστή προστακτική συμβουλή “μη διαβάζετε τέτοια”, σπεύδω να σημειώσω: Όσα αναφέρονται στη συνέχεια για χαρακτηριστικές αποκλίσεις από τη χρηματοπιστωτική κανονικότητα (όχι μόνο… σταθερότητα, που επαναλαμβάνει η Τράπεζα της Ελλάδος) δεν είναι δικά μου, αλλά του Ελεγκτικού Συνεδρίου και μάλιστα από το 2021. Δηλαδή πριν από τέσσερα χρόνια και πριν από ένα χρόνο από  τα γνωστά… “μπινελίκια” του Χρήστου Σταϊκούρα στους… τραπεζίτες!

Δηλαδή, η κριτική είναι εμπεριστατωμένη, εκτός κι αν αμφισβητεί πια και το ανώτατο ελεγκτικό δικαστήριο! Σημειώνεται ότι η Έκθεση αυτή με τους  εντυπωσιακούς επιστημονικά ελέγχους έγινε κατόπιν… αιτήματος της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας της Βουλής και, συνεπώς, θα έπρεπε τα μέλη, αν την διάβασαν, να είχαν φέρει το θέμα στη Βουλή. Διότι, αυτό πρότεινε, πριν από τέσσερα χρόνια, το Ελεγκτικό Συνέδριο: νέα παρέμβαση του κράτους για την αντιμετώπιση των αιτίων απόκλισης από την κανονικότητα, που επισημαίνει, δηλαδή με θύμα την πραγματική οικονομία, δηλαδή τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, δηλαδή τα νοικοκυριά με την εφιαλτική στεγαστική κρίση.

Ξαναδιαβάζοντας την πολυσέλιδη, υπ’ αριθμόν 7 του 2021, Έκθεση του Ελεγκτικού Συνεδρίου για την ανάγκη χρηματοδότησης της πραγματικής οικονομίας στο πλαίσιο του δημόσιου συμφέροντος, μετά την (ορθώς) διάσωσή τους με τις γνωστές ανακεφαλαιοποιήσεις και άλλες ευρωβόρες δημοσιονομικές παρεμβάσεις, θυμήθηκα ότι, όταν στις 14 Δεκεμβρίου 2022, ο τότε υπουργός Οικονομικών, Χρήστος Σταϊκούρας, “μπινελίκωνε” τους τραπεζίτες, η παραπάνω Έκθεση του Ελεγκτικού Συνεδρίου είχε παραδοθεί πριν από ένα χρόνο (το 2021) στην Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας της Βουλής και στην κυβέρνηση και, φυσικά, και στον κ. Σταϊκούρα!

Περί “μπινελικίου”

Υπενθυμίζω ότι τότε, στις 14 Δεκεμβρίου 2022, σε δηλώσεις του στους κοινοβουλευτικούς συντάκτες, αμέσως μετά τη συνάντησή του με τους τραπεζίτες για τους “ευάλωτους” δανειολήπτες, ο κ. Σταϊκούρας αποκάλυπτε ότι «δύο ώρες μπινελικωνόμασταν», «ήταν και αυτή κακή συζήτηση, διότι συνεχίζω να πιέζω, ώστε να γίνουν εμπροσθοβαρώς πιο ενεργοί»!

Κάνω την υπενθύμιση αυτή διότι, αν είχε ο Χρήστος Σταϊκούρας διαβάσει την παραπάνω έκθεση, δεν θα αποκαλούσε “μπινέδες” του τραπεζίτες, αλλά την κυβέρνηση της ΝΔ που νοιαζόταν και νοιάζεται τάχα μόνο για τους “ευάλωτους”, οι οποίοι (όχι όλοι βεβαίως!), με βάση το εισόδημα που δηλώνουν, τα “φέσια” που έχουν βάλει παντού και τα κοινωνικά επιδόματα που παίρνουν κάθε μήνα, είναι πάνω από 22.000.000! Κι αν ενδιαφέρεστε σημειώνω ότι η λέξη “μπινελίκι” –σύμφωνα με τον Γεώργιο Μπαμπινιώτη– σημαίνει συμπεριφορά  “μπινέ” (τούρκικη ibne), δηλαδή ανθρώπου αναξιόπιστου, κακού χαρακτήρα, ανέντιμου!

Αυτά ως μια  “φάρσα” της ιστορίας για να μη κουραστείτε  πολύ με όσα συνοπτικά κι ελάχιστα δικά μου σχόλια παραθέτω στη συνέχεια από τα εντυπωσιακά επιστημονικά πορίσματα και συμπεράσματα της παραπάνω έκθεσης:

Παρά τη σοβαρή δημοσιονομική εμπλοκή του κράτους υπέρ των τραπεζών, (ανακεφαλαιοποιήσεις δεκάδων δισ. ευρώ, προγράμματα “Ηρακλής” και “Αργώ” για τα “κόκκινα δάνεια”, με εγγυήσεις του Δημοσίου ποσού 24 δισ. ευρώ για την εξυγίανση του ισολογισμού των τραπεζών, “αναβαλλόμενη φορολογία” κλπ), εξακολουθούν να υφίστανται χαρακτηριστικές αποκλίσεις από τη χρηματοπιστωτική κανονικότητα.

«Το γεγονός αυτό δικαιολογεί κατ’ αρχήν την περαιτέρω επέμβαση του κράτους ως δημόσιας εξουσίας που επιδιώκει τον σκοπό δημοσίου συμφέροντος της πλήρους αποκατάστασης της χρηματοπιστωτικής κανονικότητας», τονίζει το Ελεγκτικό Συνέδριο παραθέτοντας στο τέλος και τις σχετικές συστάσεις! Το ερώτημα: έγινε; Όχι βεβαίως! Διότι αν γινόταν, δεν θα ήταν ακόμα και σήμερα, ύστερα από τέσσερα χρόνια, αρνητική η χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας!

Είναι κοινός τόπος ότι βασική αποστολή των τραπεζών είναι η χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας. Υφίστανται τουλάχιστον τρία εξαιρετικού χαρακτήρα αίτια που εξηγούν τη μειωμένη χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας από τις τράπεζες:

1. Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια
2. Η λεγόμενη αναβαλλόμενη φορολογική απαίτηση και
3. Η ηθική χαλάρωση λόγω καθυστερήσεων στη ρευστοποίηση των εξασφαλίσεων των κόκκινων δανείων.

«Τα αίτια αυτά στοιχειοθετούν επιτακτική ανάγκη ικανή να δικαιολογήσει την επέμβαση του κράτους προς άρση τους», τονίζει πάλι το Ελεγκτικό Συνέδριο! Για την αναγκαία νέα παρέμβαση του κράτους ως δημόσιας εξουσίας που επιδιώκει τον σκοπό δημοσίου συμφέροντος της πλήρους αποκατάστασης της χρηματοπιστωτικής κανονικότητας, το Ελεγκτικό Συνέδριο επικαλείται το ορισμό της αρχής αυτής από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις ανακοινώσεις της σχετικά με το επιτρεπτό των κρατικών ενισχύσεων στις τράπεζες για την αντιμετώπιση της διεθνούς και ευρωπαϊκής χρηματοπιστωτικής κρίσης των ετών 2007-2013, η οποία, μαζί με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, επισημαίνει ότι βασική αποστολή των τραπεζών είναι η χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή: Να παρέμβει το κράτος

Αυτό, όπως τονίζει το Ελεγκτικό Συνέδριο, για την Επιτροπή, «αποτελεί τον θεμιτό σκοπό που δικαιολογεί την επέμβαση των κρατών-μελών της ΕΕ προκειμένου με τα κατάλληλα μέσα να επαναφέρουν τις τράπεζες, που λόγω της κρίσης έπαψαν να χρηματοδοτούν την πραγματική οικονομία, στην εκπλήρωση της αποστολής τους».

Και συνεχίζει: «Εν όψει τούτου, τίθεται ως βασικός κανόνας στον παρόντα έλεγχο ότι η χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας από τις τράπεζες αποτελεί, κατά την ευρέως διαδεδομένη σχετική αντίληψη που έχει υιοθετήσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την κανονικότητα στον τραπεζικό τομέα και ότι συνεπώς τα κράτη-μέλη της Ένωσης, αν διαπιστώσουν ότι οι τράπεζες υπό τη δικαιοδοσία τους δεν εκπληρώνουν την αποστολή τους αυτή, δικαιούνται να παρέμβουν προς αποκατάσταση της κανονικότητας»!

Σημαντική είναι αναφορά της παραπάνω έκθεσης του Ελεγκτικού Συνεδρίου στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τις οποίες ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τις θεωρεί ως ένα από τους πυλώνες ανάπτυξης, στην Ελλάδα είναι παρεξηγημένες, όπως θα αναφέρω στη συνέχεια, σχετικά με τη χρηματοδότησή τους από τις τράπεζες με διάφορους αρνητικούς χαρακτηρισμούς.

Διαβάστε: «Οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) είναι ένας από τους πυλώνες της ευρωπαϊκής ενωσιακής οικονομίας, δεδομένου του θεμελιώδους ρόλου τους στη οικονομική ανάπτυξη και την παροχή απασχόλησης. Η ανάκαμψη και η μελλοντική ανάπτυξη της ευρωπαϊκής ενωσιακής οικονομίας εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη διαθεσιμότητα κεφαλαίου και τη χρηματοδότηση προς τις ΜΜΕ που είναι εγκατεστημένες στην ΕΕ, προκειμένου να διεκπεραιωθούν οι δέουσες επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες και εξοπλισμό, με σκοπό την αύξηση της ανταγωνιστικότητάς τους.

»Ο περιορισμένος αριθμός εναλλακτικών πηγών χρηματοδότησης έκανε τις ΜΜΕ που είναι εγκατεστημένες στην ΕΕ ακόμη πιο ευαίσθητες στον αντίκτυπο της τραπεζικής κρίσης. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να καλυφθεί το υπάρχον χρηματοδοτικό κενό για τις ΜΜΕ και να διασφαλιστεί η δέουσα ροή τραπεζικών πιστώσεων προς τις ΜΜΕ υπό τις παρούσες συγκυρίες. Οι κεφαλαιακές επιβαρύνσεις για ανοίγματα προς ΜΜΕ θα πρέπει να μειωθούν μέσω της εφαρμογής συντελεστή υποστήριξης ίσου με 0,7619, προκειμένου τα πιστωτικά ιδρύματα να μπορούν να αυξήσουν τον δανεισμό προς τις ΜΜΕ. Προς επίτευξη αυτού του σκοπού, τα πιστωτικά ιδρύματα θα πρέπει να αξιοποιούν την κεφαλαιακή αρωγή που προκύπτει από την εφαρμογή του συντελεστή υποστήριξης με αποκλειστικό σκοπό την παροχή επαρκούς ροής πιστώσεων προς τις ΜΜΕ που είναι εγκατεστημένες στην Ένωση της ΕΕ».

“Αφερέγγυες και ζημιογόνες” οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις!

Κι άλλο ερώτημα: εφαρμόστηκε ο συντελεστής αυτός πριν από τον χαρακτηρισμό τους “αφερέγγυων” κλπ; Σύμφωνα με στοιχεία της Ένωσης Ελληνικών Τραπεζών, τα οποία παρατίθενται στην παραπάνω έκθεση του Ελεγκτικού Συνεδρίου,  από τις περίπου 800.000 επιχειρήσεις που είναι εγγεγραμμένες στο σχετικό μητρώο, αυτές που μπορούν να έχουν μία ικανοποιητική λειτουργία και φορολογική παρουσία είναι περίπου 100.000, εκ των οποίων, οι “bankable” δεν ξεπερνούν τις 35.000 με 40.000. Με βάση στοιχεία της ίδιας πηγής, ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό των εν λόγω επιχειρήσεων εμφανίζει συνεχείς ζημιογόνες χρήσεις, ή δεν διαθέτει φορολογική ή ασφαλιστική ενημερότητα.

Ωστόσο, το Ελεγκτικό Συνέδριο από τις ακροάσεις και μελέτες που διενήργησε για προετοιμασία του ελέγχου συνήγαγε το συμπέρασμα ότι, ανεξάρτητα από τη συνδρομή των ανωτέρω περιπτώσεων, συντρέχουν αντικειμενικοί λόγοι ικανοί να εξηγήσουν την απόκλιση από την κανονικότητα. Είναι –όπως επισημαίνει– λόγοι, που επιπλέον συνδέονται αμέσως ή εμμέσως με κρατική ευθύνη ή συμπεριφορά, με τρεις αιτίες που έχουν καταγραφεί στην έκθεση του διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος  για το έτος 2020 και πού είναι οι ακόλουθες:

«Πολλές επιχειρήσεις και νοικοκυριά δεν είναι σε θέση να αναλάβουν και να εξυπηρετήσουν νέες δανειακές υποχρεώσεις δοθέντος ότι, καθώς το ΑΕΠ της Χώρας δεν επανήλθε στα προ της κρίσης επίπεδα, δεν υπάρχει η απαιτούμενη εσωτερική ζήτηση που θα μπορούσε να κάνει βιώσιμες τις νέες επιχειρήσεις. Ταυτόχρονα, απαιτείται πολύ χρόνος ώστε όλες οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις της χώρας να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητά τους, μέσω π.χ. συγχωνεύσεών τους».

Τραπεζικοί δείκτες και κανονικότητα

Το Ελεγκτικό Συνέδριο συμφωνεί ότι  δείκτες που καταδεικνύουν την υγιή οικονομική κατάσταση μιας τράπεζας, όπως η κεφαλαιακή της επάρκεια, η ρευστότητα που διαθέτει για τις άμεσες συναλλαγές της κλπ παρουσιάζουν βελτίωση ή είναι ικανοποιητικοί. Ωστόσο, όπως τονίζει, η κανονικότητα στη λειτουργία των τραπεζών, που είναι προϋπόθεση για την ενίσχυση της πραγματικής οικονομίας, προσδιορίζεται με βάση τα ακόλουθα  κριτήρια:

1. Τράπεζες ικανές να διανείμουν μέρισμα στους μετόχους τους, οι οποίοι αντιμετωπίζουν τις μετοχές τους ως μακροχρόνια ασφαλή επένδυση.
2. Επιτόκια επιχειρηματικών στεγαστικών και καταναλωτικών δανείων στα οποία δεν ενσωματώνεται αυξημένος πιστωτικός κίνδυνος λόγω συστημικών δυσχερειών στη ρευστοποίηση των εξασφαλίσεων ήδη χορηγηθέντων δανείων.
3. Κερδοφορία τραπεζών που προκύπτει κυρίως από τη χορήγηση δανείων και όχι από χρηματοπιστωτικές ενέργειες χωρίς άμεση επαφή με την πραγματική οικονομία.
4. Συμβολή των τραπεζών μέσω του όγκου των χορηγούμενων δανείων στην κάλυψη των επενδυτικών αναγκών της Χώρας.

Και εδώ εντοπίζει  τουλάχιστον τρία εξαιρετικού –όπως αναφέρει– χαρακτήρα αίτια που εξηγούν την απόκλιση από την κανονικότητα και, φυσικά, τη μειωμένη χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας από τις τράπεζες, τα οποία, όπως τονίζει, «στοιχειοθετούν επιτακτική ανάγκη ικανή να δικαιολογήσει την επέμβαση του κράτους προς άρση τους»:

Πρώτον, τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (ΜΕΔ), τα οποία επιβαρύνουν τους ισολογισμούς των πιστωτικών ιδρυμάτων, περιορίζοντας τα κέρδη τους, λειτουργούν αποπροσανατολιστικά για τα πιστωτικά ιδρύματα και συντελούν στην αποστράγγιση των πόρων τους και  υπονομεύουν την εμπιστοσύνη των επενδυτών στα πιστωτικά ιδρύματα! Σημειώνεται ότι, ύστερα από δημοσιονομικές θυσίες δεκάδων δισ. ευρώ,  προγράμματα εξυγίανσης και εγγυήσεις, ο λόγος των ΜΕΔ προς το σύνολο των δανείων διαμορφώθηκε τον Δεκέμβριο του 2024 σε 3,8% έναντι 2,3% στην Τραπεζική Ένωση (ΕΕ).

Δεύτερον, η λεγόμενη αναβαλλόμενη φορολογική απαίτηση, ο συμψηφισμός φόρου επί των κερδών ή κάλυψης ζημίας με συμμετοχή στο κεφάλαιο που υλοποιείται σε δόσεις, που είναι ετήσιες και ισόποσες για χρονικό διάστημα 30 ετών! Έτσι, καθώς  τα κέρδη των τραπεζών μέχρι του ποσού της ετήσιας, ισόποσης δόσης δεν φορολογούνται, λόγω ακριβώς της αναβαλλόμενης φορολογικής απαίτησης, το ποσό που θα καταβαλλόταν ως φόρος παραμένει στην τράπεζα αυξάνοντας έτσι τα κεφάλαιά της και, συνεπώς, τη δυνατότητα χρηματοδότησης της πραγματικής οικονομίας. Αμ δε!

Τρίτον, η ηθική χαλάρωση λόγω καθυστερήσεων στη ρευστοποίηση των εξασφαλίσεων των κόκκινων δανείων.

Η κατάσταση αυτή, όπως επεσήμανε πριν από τέσσερα χρόνια το Ελεγκτικό Συνέδριο, όταν τα ΜΕΔ ήταν σε υψηλότερο ποσοστό,  ήταν  εύλογο να δημιουργούσε στις τράπεζες επιφυλακτικότητα στη χορήγηση νέων δανείων. Τώρα όμως που συρρικνώθηκαν σημαντικά, όπως αναφέρει η Τράπεζα της Ελλάδος, τα “κόκκινα δάνεια”, γιατί δεν ενισχύεται η πραγματική οικονομία, όπως οι υπομονετικοί επενδυτές-μέτοχοι, οι οποίοι για πρώτη φορά, ύστερα από 15 περίπου χρόνια, πήραν και μάλιστα ικανοποιητικό μέρισμα;

Συμπεράσματα και συστάσεις

Το βασικό συμπέρασμα της παραπάνω  Έκθεσης Ελέγχου του Ελεγκτικού Συνεδρίου είναι το ακόλουθο: «Η επάνοδος στη χρηματοπιστωτική κανονικότητα, που αυτή θα σημάνει την τακτική χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας από τις τράπεζες, προϋποθέτει την απαλλαγή του ισολογισμού των τραπεζών από τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια που είχαν χορηγήσει, τη διευθέτηση της τυχόν στρέβλωσης στη συμπεριφορά των τραπεζών από την αναβαλλόμενη φορολογική απαίτηση, που βαρύνει επίσης την εικόνα του ισολογισμού τους, την τακτική συνέχιση της διαδικασίας ρευστοποιήσεων με κοινωνικώς αποδεκτό τρόπο και το πέρας των έκτακτων μέτρων και καταστάσεων λόγω της Πανδημίας, που δημιουργεί ανασφάλεια σε γενικότερο επίπεδο και για πλείονες λόγους».

Το παραπάνω βασικό κι άλλα επιμέρους συμπεράσματα συνοδεύονται από τις ακόλουθες συστάσεις:

Σύσταση πρώτη: Παρά τον τεχνικό χαρακτήρα των ζητημάτων που σχετίζονται με την επίλυση του προβλήματος των κόκκινων δανείων πρέπει να επιβεβαιωθούν με διαφάνεια τα κριτήρια που χρησιμοποιεί η Κυβέρνηση κατά την αξιολόγηση των σχεδίων επίλυσης.

Σύσταση δεύτερη: Πρέπει να συνεχισθούν οι προσπάθειες ανευρέσεως λύσεως για την αναβαλλόμενη φορολογική απαίτηση των σημαντικών τραπεζών, ώστε αυτή να πάψει να προκαλεί ανησυχία περί την ποιότητα των κεφαλαίων των τραπεζών αυτών, δοθέντος ότι δεν είναι αρκετό για την επάνοδο των τραπεζών στην κανονικότητα να έχουν οι τράπεζες επαρκή εποπτικά κεφάλαια, αλλά να αποκτήσουν εκ νέου επενδυτική βαθμίδα.

Σύσταση τρίτη: Η επίλυση του προβλήματος των κόκκινων δανείων ως προς την πτυχή του προβλήματος που αναφέρεται στη δυσχέρεια ρευστοποίησης των εξασφαλίσεων δεν είναι αμιγώς τεχνικό ζήτημα που επιλύεται με βάση την αρχή της αποτροπής της ηθικής χαλάρωσης, αλλά και κοινωνικό, όπου προέχουν οι πολιτικές εκτιμήσεις. Η πτυχή αυτή του προβλήματος βρίσκεται στο κέντρο του συνολικού ζητήματος της χρηματοδότησης της πραγματικής οικονομίας από τις τράπεζες, γι’ αυτό και πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην αντιμετώπισή του.

Σύσταση τέταρτη: Η επιβίωση στην έννομη τάξη του εξαιρετικού καθεστώτος διοίκησης και εταιρικής διακυβέρνησης των τραπεζών πρέπει να μπορεί να δικαιολογηθεί υπό τις τρέχουσες συνθήκες άλλως πρέπει να αναθεωρηθεί προς την κατεύθυνση της ευθυγράμμισης με τα γενικώς ισχύοντα σε ενωσιακό επίπεδο. Πάντως, εκπλήσσει η απάντηση του αρμόδιου υπουργείου στη σύσταση αυτή, η οποία αφορά τις τράπεζες κι όχι μόνο το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας και την ανάγκη ευθυγράμμισης προς τα ισχύοντα στην ΕΕ: «Το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας είναι ελληνική εταιρία ειδικού σκοπού, που δημιουργήθηκε για να βοηθήσει στη σταθεροποίηση του ελληνικού τραπεζικού τομέα, εν μέσω  κρίσης  του ελληνικού δημόσιου χρέους. Οι εξαιρετικού χαρακτήρα συνθήκες, που επικρατούσαν, επέβαλαν  τη θέσπιση ενός εξαιρετικού καθεστώτος  διοίκησης  και εταιρικής διακυβέρνησης των τραπεζών».

Κι άλλο ερώτημα: Αυτές οι εξαιρετικού χαρακτήρα συνθήκες που επέβαλαν τη θέσπιση  του εξαιρετικού αυτού καθεστώτος ισχύουν ακόμα ύστερα από τις θυσίες που προαναφέρθηκαν επί 15 χρόνια;

Σύσταση πέμπτη: Πρέπει να αναζητηθεί μέσω των κατάλληλων συνεννοήσεων με τους ενωσιακούς φορείς ένας τρόπος ώστε οι εμπλεκόμενες ενωσιακές αρχές να μην αγνοούν στις εκτιμήσεις που εκφέρουν, αλλά να συνεκτιμούν συνεκτικά την αναπτυξιακή προτεραιότητα της χώρας.

Σύσταση έβδομη: Στην κρατική μηχανή πρέπει να υφίσταται η δέουσα δομή και η επαρκής γνώση, ώστε να παρακολουθούνται πλήρως τα ζητήματα που εθίγησαν στην παρούσα Έκθεση, με δυνατότητα άμεσης αντίδρασης ακόμη και διά της ασκήσεως νομοθετικής πρωτοβουλίας.