Η μετατροπή της οικονομίας σε όπλο – Εργαλεία και συνέπειες

Αυτό το υποτυπώδες σύστημα εξισώσεων υποδηλώνει ότι ο οικονομικός πόλεμος μπορεί να είναι η συνέχεια της πολιτικής δι’ άλλων μέσων. Στις μέρες μας μιλάμε για παγκόσμιο οικονομικό πόλεμο, αλλά συχνά δεν κατανοούμε τι ενέχει αυτό. Η μετατροπή της οικονομίας σε όπλο γίνεται με σκόπιμη χρήση του εμπορίου, των χρηματοοικονομικών, της τεχνολογίας και της πρόσβασης στην αγορά ως μέσων καταναγκασμού στις διεθνείς σχέσεις.

Ενώ κάποτε ο στρατός ήταν το κύριο εργαλείο της πολιτικής, σήμερα οι αλυσίδες εφοδιασμού, τα χρηματοπιστωτικά συστήματα και τα στρατηγικά εμπορεύματα διαμορφώνουν εξίσου την πορεία των γεωπολιτικών συγκρούσεων. Η τάση αυτή έχει επιταχυνθεί λόγω της παγκοσμιοποίησης, της τεχνολογικής αλληλεξάρτησης και της ανόδου νέων αντιπαλοτήτων.

Η ιδέα δεν είναι καινούργια. Για αιώνες, τα κράτη χρησιμοποιούν αποκλεισμούς, δασμούς και εμπορικούς περιορισμούς για να αποδυναμώσουν αντιπάλους. Ωστόσο, σήμερα, το φαινόμενο έχει λάβει νέες μορφές και πρωτοφανή έκταση. Περιλαμβάνει τη χρήση χρηματοοικονομικής, εμπορικής ή τεχνολογικής κυριαρχίας για την αποτροπή αντιπάλων από εχθρικές ενέργειες, αλλά και για την τιμωρία τους. Ο σύγχρονος οικονομικός εξαναγκασμός είναι πιο προωθημένος λόγω του βαθμού παγκόσμιας αλληλεξάρτησης. Με άλλα λόγια, οι διαταραχές μπορούν να διασχίσουν τα σύνορα με ταχύτητα και ένταση.

Εργαλεία οικονομικής πίεσης

Κυρώσεις: Οι οικονομικές κυρώσεις είναι το πιο συνηθισμένο μέσο, ​​που κυμαίνεται από στοχευμένο πάγωμα περιουσιακών στοιχείων ατόμων έως σαρωτικούς περιορισμούς σε ολόκληρους τομείς. Μπορούν να περιορίσουν την πρόσβαση στις παγκόσμιες αγορές, τα τραπεζικά συστήματα και τις επενδύσεις. Οι ΗΠΑ, με τον έλεγχό τους στο χρηματοπιστωτικό σύστημα που βασίζεται στο δολάριο, έχουν αναγορεύσει τις κυρώσεις σε βασικό όπλο.

Εμπορικοί περιορισμοί και εμπάργκο: Διακοπή της πρόσβασης σε βασικά αγαθά, όπως τρόφιμα, ενέργεια και πρώτες ύλες. Οι απαγορεύσεις εξαγωγών και τα εμπάργκο μπορούν να παραλύσουν τις βιομηχανίες και να δημιουργήσουν κοινωνική δυσαρέσκεια σε κράτη-στόχους.

Τεχνολογικοί έλεγχοι: Στην ψηφιακή εποχή, ο έλεγχος των προηγμένων τεχνολογιών (ημιαγωγών, τηλεπικοινωνιακού εξοπλισμού και τεχνητής νοημοσύνης( είναι σημαντικός μοχλός πίεσης. Η άρνηση της πρόσβασης των αντιπάλων σε καινοτομίες μπορεί να περιορίσει τη στρατιωτική και οικονομική τους ανάπτυξη.

Ενεργειακή μόχλευση: Τα ενεργειακά αποθέματα (ιδίως πετρέλαιο και φυσικό αέριο) παραμένουν κεντρικά. Οι μεγάλοι παραγωγοί μπορούν να παρακρατούν τις εξαγωγές ή να χειραγωγούν τις τιμές για να ασκούν πίεση, ενώ οι καταναλωτές μπορούν να περιορίζουν τις αγορές για να τιμωρούν τους προμηθευτές.

Κυριαρχία στο χρηματοπιστωτικό σύστημα: Η πρόσβαση σε παγκόσμιες χρηματοοικονομικές υποδομές, όπως το σύστημα ανταλλαγής τραπεζικών συναλλαγών SWIFT και η εκκαθάριση σε δολάρια, είναι απαραίτητη για το διεθνές εμπόριο. Ο αποκλεισμός κρατών από αυτά τα δίκτυα συνιστά οικονομική απομόνωση.

Ιστορικά προηγούμενα

Στους Ναπολεόντειους Πόλεμους (1806-1814), η Βρετανία χρησιμοποίησε ναυτικούς αποκλεισμούς για να στραγγαλίσει το γαλλικό εμπόριο, ενώ ο Ναπολέων επιδίωξε να αποκλείσει τα βρετανικά αγαθά από την Ευρώπη. Στον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο αποκλεισμός της Γερμανίας στόχευε στη διακοπή της εισαγωγής πρώτων υλών και τροφίμων, αποδυναμώνοντας την πολεμική της προσπάθεια. Στον Ψυχρό Πόλεμο, η Δύση επέβαλε περιορισμούς στις εξαγωγές προηγμένων τεχνολογιών στο σοβιετικό μπλοκ.

Με όπλο το δολάριο, οι ΗΠΑ έχουν επιβάλει κυρώσεις σε αντιπάλους (Ιράν, Βόρεια Κορέα, Βενεζουέλα και Ρωσία). Η Ρωσία έχει αποφύγει να χρησιμοποιήσει τις εξαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου στην Ευρώπη σαν όπλο παρά τη σχετική φιλολογία. Προβλήματα προέκυψαν λόγω της Ουκρανίας στη δεκαετία 2000. Παράδειγμα είναι και ο ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας στον τεχνολογικό τομέα. Οι ΗΠΑ έχουν περιορίσει την πρόσβαση κινεζικών εταιρειών (Huawei) στην αγορά τους, ενώ η Κίνα απειλεί ως αντίποινα τον περιορισμός εξαγωγής σπάνιων γαιών, στην παραγωγή των οποίων πρωταγωνιστεί.

Με άλλα λόγια, οι αλυσίδες εφοδιασμού και τα οικοσυστήματα καινοτομίας γίνονται συχνά πεδία μάχης. Αλλά και η ΕΕ έχει επίσης χρησιμοποιήσει οικονομικό καταναγκασμό, απειλώντας ή και περιορίζοντας την πρόσβαση στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά. Για παράδειγμα, έχει περιορίσει τις εισαγωγές από κράτη που κατηγορούνται για παραβίαση εργασιακών ή περιβαλλοντικών προτύπων.

Συνέπειες για την παγκόσμια οικονομία

Η μετατροπή της οικονομίας σε όπλο τροφοδοτείται από την προσδοκία για πειθαναγκασμό χωρίς μάχη. Τα οικονομικά εργαλεία συχνά θεωρούνται λιγότερο επικίνδυνα από τις στρατιωτικές επεμβάσεις, προσφέροντας στα κράτη τη δυνατότητα να επιβάλλουν κόστος στους αντιπάλους χωρίς να πυροβολήσουν. Ωστόσο, ο οικονομικός καταναγκασμός ενέχει τους δικούς του κινδύνους:

• Οι κυρώσεις μπορούν να βλάψουν τον άμαχο πληθυσμό περισσότερο από τις ελίτ, δημιουργώντας ανθρωπιστικές κρίσεις.
• Τα κράτη που πιέζονται αναζητούν εναλλακτικές συμμαχίες ή οικοδομούν αυτάρκεια, μειώνοντας τη μακροπρόθεσμη αποτελεσματικότητα των κυρώσεων.
• Σε έναν διασυνδεδεμένο κόσμο, οι διαταραχές στις αλυσίδες εφοδιασμού, στις αγορές ενέργειας ή στις ροές τεχνολογίας βλάπτουν και συμμάχους.
• Οι κυρώσεις κατακερματίζουν την παγκοσμιοποίηση. Καθώς τα κράτη χρησιμοποιούν το εμπόριο και την τεχνολογία ως όπλα, οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού αναδιαμορφώνονται. Τα έθνη επιδιώκουν στρατηγικές αποσύνδεσης, δημιουργώντας περιφερειακές ή εθνικές εναλλακτικές λύσεις για να μην είναι ευάλωτα.
• Θεσμοί όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) χτίστηκαν με βάση την αρχή του εμπορίου που βασίζεται σε κανόνες. Η αυξανόμενη χρήση μονομερών κυρώσεων και περιορισμών υπονομεύει την εμπιστοσύνη σε αυτά τα πλαίσια.
• Τα κράτη δίνουν ολοένα και μεγαλύτερη προτεραιότητα στην ασφάλεια έναντι της αποτελεσματικότητας. Αυτό οδηγεί σε προστατευτισμό, ανασύσταση βιομηχανιών και στρατηγική αποθήκευση.
• Οι χώρες που ελέγχουν βασικούς πόρους, χρηματοπιστωτικά συστήματα ή τεχνολογίες έχουν δυσανάλογη ισχύ, ενώ τα πιο αδύναμα κράτη είναι ευάλωτα.

Το μέλλον

Κοιτάζοντας μπροστά, αρκετές τάσεις είναι πιθανό να εντείνουν την μετατροπή της οικονομίας σε όπλο. Καθώς η Κίνα ανεβαίνει, οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί της θα εφαρμόζουν ολοένα και περισσότερο οικονομικά μέτρα για να την περιορίσουν, ενώ το Πεκίνο θα αξιοποιήσει το μέγεθος της αγοράς και τις αλυσίδες εφοδιασμού της ως απάντηση. Τα ψηφιακά νομίσματα των κεντρικών τραπεζών (CBDCs) θα μπορούσαν να μειώσουν την εξάρτηση από το δολάριο, αναδιαμορφώνοντας το πεδίο της οικονομικής μάχης.

Καθώς ο κόσμος μεταβαίνει σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ο έλεγχος κρίσιμων ορυκτών όπως το λίθιο και το κοβάλτιο μπορεί να γίνουν νέα μέσα οικονομικού καταναγκασμού. Πέρα από τα φυσικά αγαθά, η πρόσβαση σε ροές δεδομένων και ψηφιακές υποδομές θα μπορούσε να μετατραπεί επίσης σε όπλο σε μελλοντικές συγκρούσεις.

Η μετατροπή της οικονομίας σε όπλο δείχνει τόσο τις ευκαιρίες όσο και τα τρωτά σημεία της παγκοσμιοποίησης. Η οικονομική αλληλεξάρτηση δημιουργεί ισχυρούς μοχλούς για τα κράτη να επηρεάζουν το ένα το άλλο, αλλά δημιουργεί επίσης συστημική ευθραυστότητα.

Οι κυρώσεις, η ενεργειακή εξάρτηση, οι τεχνολογικοί περιορισμοί και η οικονομική κυριαρχία έχουν χρησιμοποιηθεί όλα ως μέσα ισχύος, με ευρύτερες συνέπειες. Ενώ μπορούν μερικές φορές να επιτύχουν βραχυπρόθεσμους στόχους, έχουν την τάση να κατακερματίσουν τις παγκόσμιες αγορές, να διαβρώνουν την εμπιστοσύνη στους διεθνείς θεσμούς και να ωθούν τους αντιπάλους σε περιχαράκωση και στη συγκρότηση αντίπαλων μπλοκ.

Η ισχύς δεν είναι ποτέ στατική και τα εργαλεία της πολιτικής τέχνης εξελίσσονται με τον χρόνο. Στην εποχή μας, οι αγορές, οι αλυσίδες εφοδιασμού και οι τεχνολογίες έχουν γίνει τόσο αποφασιστικές όσο ήταν κάποτε ο στρατός και το ναυτικό. Η παγκόσμια οικονομία δεν είναι απλώς ένας χώρος εμπορίου, είναι πεδίο μάχης για επιρροή, όπου τα κράτη αγωνίζονται να διαμορφώσουν το μέλλον προς όφελός τους. Γι’ αυτό είναι πολύ πιθανόν μια αποτυχία στο πεδίο του οικονομικού πολέμου να διολισθήσει σε πολεμική σύγκρουση.