Μέρισμα-φιλανθρωπία αντί για Κοινωνικό Κράτος

Το μνημονιακό πρόγραμμα που επιβλήθηκε στην ελληνική οικονομία διέπεται από μία οικονομική λογική που δεν αποσκοπεί στη συγκρότηση ενός ενεργού και αποτελεσματικού κράτους. Αυτό είναι τόσο προφανές που το αρνούνται μόνο όσοι προσποιούνται ότι δεν βλέπουν. Για την ακρίβεια, η λογική των μνημονίων βρίσκεται στον αντίποδα της όποιας προσπάθειας είχε γίνει στο παρελθόν προκειμένου να συγκροτηθεί ένα στοιχειώδες Κοινωνικό Κράτος. Έτσι, το πρακτικό αποτέλεσμα ήταν ουσιαστικά η κατεδάφιση και εκείνων που είχαν κτισθεί.

Για να αντικατασταθεί αυτό που κατεδαφίστηκε, διαμορφώνεται μια επιλεκτική και ειδικά στοχευμένη υποδομή για ένα μερικό εισοδηματικό αντιστάθμισμα των συνθηκών φτώχειας και ακραίας φτώχειας, που προκάλεσαν οι νεοφιλελεύθερης αντίληψης οικονομική πολιτική. Δεδομένου ότι το δημιουργούμενο δίκτυο κοινωνικής προστασίας προσιδιάζει απολύτως στο νεοφιλελεύθερο πρότυπο, λαμβάνει όλο και περισσότερο τα χαρακτηριστικά φιλανθρωπίας.

Ως εκ τούτου, πόρρω απέχει από την αντίληψη του κοινωνικού κράτους ως μέσου προώθησης της αναπτυξιακής πολιτικής. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: εκλαμβάνεται απλά ως κόστος και συγκαταλέγεται στις δημοσιονομικές δαπάνες. Με βάση την ισχύουσα στην ΕΕ θεώρηση περί ισοσκελισμένου προϋπολογισμού, κάθε κρατική δαπάνη είναι απαραίτητο να καλύπτεται λογιστικά από ένα αντίστοιχο έσοδο, ή από τη μείωση άλλης δαπάνης.

“Έκτακτο” κοινωνικό κράτος

Με άλλα λόγια, εφαρμόζεται πολιτική αποτελεσματικής κατανομής των μειούμενων δημοσίων πόρων σε πλήρη αρμονία με τις νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις (μικρότερο κράτος). Στην Ελλάδα οι πρωτογενείς δαπάνες ακολούθησαν φθίνουσα πορεία (το 2009 116,5 δισ, το 2014 82,7 δισ και το 2018 80,7 δισ ευρώ) σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ. Το ίδιο κατηφορικό μονοπάτι ακολούθησαν και οι κοινωνικές παροχές (το 2009 48,9 δισ, το 2014 38,9 δισ και το 2018 38,2 δισ ευρώ).

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής οι δαπάνες της γενικής κυβέρνησης στην Ελλάδα ως ποσοστό του ΑΕΠ έχουν ως εξής: το 2009 47,5%, το 2014 45,6%, το 2018 43% και το 2021 40,3%. Τα αντίστοιχα ποσοστά στην Ευρωζώνη (μέσος όρος) είναι το 2009 45,8%, το 2014 45,4%, το 2018 43,3% και το 2021 43,2% του ΑΕΠ.

Η λογική αυτή δεν εγγυάται απολύτως τίποτε για το ύψος των κοινωνικών δαπανών στο μέλλον. Θα απαιτείται πάντοτε η ύπαρξη ικανού δημοσιονομικού χώρου, ώστε να υπάρξουν οι κοινωνικές μεταβιβάσεις. Με απλά λόγια, η επίτευξη των εσόδων καταλήγει να προηγείται πάντα των αντίστοιχων δαπανών. Δηλαδή, όλες οι κοινωνικές παροχές, επί της ουσίας, λαμβάνουν χαρακτήρα “έκτακτου”.

Αν π.χ. τα έσοδα του ασφαλιστικού συστήματος δεν είναι επαρκή, θα πρέπει στο τέλος να μειωθούν οι παροχές προς στους ασφαλισμένους. Έκτακτα είναι και τα κοινωνικά βοηθήματα που δίνονται σε συγκεκριμένες κατηγορίες του πληθυσμού, συνήθως σ’ αυτές που βρίσκονται στα όρια της φτώχειας, ή κάτω από αυτή, ή στην ακραία φτώχεια. Τα βοηθήματα αυτά χορηγούνται μόνο εάν υπάρχει πρωτογενές πλεόνασμα πάνω από τον στόχο. Αυτό συνέβη επί κυβερνήσεων Σαμαρά-Βενιζέλου, ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ και Μητσοτάκη. Η μη ύπαρξη επαρκούς πλεονάσματος, συνεπώς, σημαίνει μηδενικό κοινωνικό μέρισμα.

Τι προβλέπει το μνημόνιο

Η απόκτηση δημοσιονομικού χώρου, εντός ενός πλαισίου περιοριστικής και στοχευμένης δημοσιονομικής πολιτικής, αναζητείται στη μείωση των κοινωνικών μεταβιβάσεων με τη θέσπιση όλο και πιο στενών κριτηρίων αναφορικά με τους δικαιούχους, έτσι ώστε να ισχύει η περίφημη κατ’ ευφημισμό “δημοσιονομική ουδετερότητα”.

Στο μνημόνιο που υπέγραψε ως κυβέρνηση ο ΣΥΡΙΖΑ διατυπώνεται με σαφήνεια η δέσμευση να δημιουργηθεί δίχτυ κοινωνικής προστασίας (Memorandum of understating, Αύγουστος 2015, σελ. 16-17), ενώ απουσιάζει παντελώς η έννοια του κοινωνικού κράτους. Τη θέση του καταλαμβάνει η επιδοματική βοήθεια, ένα είδος φιλανθρωπίας. Μάλιστα, στη βιβλιογραφία αναφέρονται σύγχρονες απόψεις που υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να επιστρέψουμε σε αυτή τη μορφή βοήθειας, ακριβώς όπως στις απαρχές του φιλελευθερισμού τον 19ο αιώνα.

Υπάρχει ακόμη ένα σημείο που χρειάζεται να αποσαφηνισθεί σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω. Το ότι η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ μοίρασε μεγαλύτερο ποσό από το υπερπλεόνασμα ως κοινωνικό βοήθημα από την κυβέρνηση της ΝΔ, δεν σημαίνει ότι η πράξη διαφοροποιείται από τη νεοφιλελεύθερη λογική για “οριοθετημένο δίχτυ ασφαλείας”. Δεν υποδηλώνει συνάφεια προς τη λειτουργία του κοινωνικού κράτους ως αναπτυξιακού μέσου. Κάθε άλλο. Απλά, σε σύγκριση με την κυβέρνηση Μητσοτάκη, η κυβέρνηση Τσίπρα ήταν πιο φιλάνθρωπη.