Μπορεί η ΕΕ να γίνει ενεργειακά ανεξάρτητη; – Τί λένε οι αριθμοί

Πρέπει να γίνει μια διάκριση αφενός του ρόλου που διαδραματίζει το φυσικό αέριο στο παγκόσμιο ενεργειακό σύστημα, αφετέρου της χώρας από την οποία εισάγεται. Η σύγχυση οδηγεί σε λάθος συμπεράσματα. Το φυσικό αέριο είναι απαραίτητο διότι οι σημερινές ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν παρέχουν την επιθυμητή απόδοση. Η προέλευση του αερίου σχετίζεται με τις επιλογές προμηθευτών και αγοραστών. Οι επιπτώσεις της σύγχυσης γίνονται οδυνηρές για τους Ευρωπαίους καταναλωτές, όταν ζητούμενο είναι η ΕΕ να γίνει ενεργειακά ανεξάρτητη.

Αν και η Ευρώπη έχει επενδύσει σε μεγάλο βαθμό στις υποδομές επαναεριοποίησης, απέχει πολύ από την πλήρη αξιοποίηση του δυναμικού των υποδομών. Τα δε επόμενα χρόνια πρέπει να εισάγει περισσότερο φυσικό αέριο, καθώς οι προοπτικές παραγωγής από ευρωπαίους παραγωγούς (Νορβηγία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ολλανδία) μειώνονται. Ένα τέταρτο της κατανάλωσης ενέργειας στην Ευρώπη προέρχεται από το φυσικό αέριο.

Περισσότερο από το 40% της ευρωπαϊκής κατανάλωσης προέρχεται από τη Ρωσία μέσω αγωγών. Στην Ευρώπη βρίσκονται τουλάχιστον 27% των αγωγών της υδρογείου, αλλά η ΕΕ έχει έλλειψη αποθήκευσης αερίου. Το 25% των ευρωπαϊκών εισαγωγών φυσικού αερίου είναι υγροποιημένο. Η ΕΕ επιθυμεί να σταματήσει να χρησιμοποιεί ορυκτά καύσιμα από τη Ρωσία το 2027 και εναποθέτει ελπίδες στην αγορά επιπλέον LNG (υγροποιημένο φυσικό αέριο). Πόσο επιπλέον, όμως, μπορεί να προμηθευτεί σήμερα και από πού για θέρμανση και ηλεκτρική ενέργεια σε βιομηχανία και κατοικίες. Το 2020, οι ΗΠΑ εξήγαγαν στην ΕΕ 37% των συνολικών εξαγωγών τους σε LNG.

Το 2021 οι ευρωπαϊκοί τερματικοί σταθμοί λειτούργησαν στο 45% της δυναμικότητάς τους. Οι ΗΠΑ προορίζονταν και πριν την ρωσική εισβολή ως σημαντικός μελλοντικός προμηθευτής της ΕΕ. Θα χρειασθούν όμως, 2-3 χρόνια πριν νέοι σταθμοί υγροποίησης λειτουργήσουν στον κόλπο του Μεξικού και στην ακτή του Ατλαντικού. Έτσι, ο στόχος της ΕΕ για άμεση αποδέσμευση από το ρωσικό φυσικό αέριο στον ορίζοντα του 2027 δεν φαίνεται ρεαλιστικός.

Ενεργειακός ανταγωνισμός

Οι προμηθευτές ανταγωνίζονται για τον εφοδιασμό της ευρωπαϊκής αγοράς. Εκτός από τους αγωγούς εισαγωγής, υπάρχουν 22 τερματικοί σταθμοί LNG στην ΕΕ με χωρητικότητα 216 Bcm (δισ. κυβικά μέτρα). Οι υπάρχοντες τερματικοί σταθμοί μπορούν να εισάγουν το 50% της τρέχουσας ευρωπαϊκής ζήτησης. Επί του παρόντος όμως χρησιμοποιείται μόνο το 27% της ικανότητας αεριοποίησης, ενώ απουσιάζουν οι αντίστοιχες εγκαταστάσεις αποθήκευσης.

Η Ρωσία διαθέτει τα μεγαλύτερα αποθέματα φυσικού αερίου στον κόσμο (47.800 Bcm). Το 2035, η ΕΕ πρέπει να εισάγει περίπου 120 Bcm περισσότερο αέριο ετησίως. Το συνολικό δυναμικό τροφοδοσίας από αγωγούς προς την Ευρώπη (όχι μόνο η ΕΕ) ανέρχεται σε 360 Bcm ενώ οι ανάγκες της Ευρώπης ανέρχονται σε 550 Bcm. Όσον αφορά την προσφορά, η Ρωσία και η Ευρώπη είναι μέχρι τώρα αλληλοεξαρτημένες, δεδομένου ότι η Ευρώπη είναι η κύρια αγορά της Ρωσίας.

Αυτό δείχνει ότι όσο το φυσικό αέριό της παραμένει ανταγωνιστικό, η Ρωσία λογικά θα παραμείνει, τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα, προμηθευτής της Ευρώπης, εκτός αν η ΕΕ γίνει ενεργειακά ανεξάρτητη. Ο Nord Stream 2 θα μετέφερε αέριο στην Γερμανία από το τεράστιο κοίτασμα Bovanenkovo (χερσόνησος Yamal). Η περιοχή διαθέτει περίπου 4,9 τρισ. κυβικά μέτρα αποθεμάτων φυσικού αερίου και αναμένεται να παράγει αέριο τουλάχιστον μέχρι το 2028.

Από οικονομοτεχνική πλευρά, ανησυχούσε την Ουκρανία, η οποία θεωρούσε ότι θα ενισχύσει την επιρροή της Μόσχας στον ενεργειακό εφοδιασμό της δυτικής Ευρώπης, μειώνοντας την σημασία της ανατολικής πλευράς εφοδιασμού. Κι αυτό ιδιαίτερα με την λήξη σε τρία χρόνια της σύμβασης για την παράδοση ρωσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω ουκρανικών αγωγών. Η απώλεια δισ. δολαρίων σε τέλη διέλευσης θα έπληττε σκληρά την ουκρανική οικονομία.

Αμφίπλευρη εξάρτηση

Οι ανησυχίες για την υπέρμετρη εξάρτηση της ΕΕ από το ρωσικό αέριο δεν είναι μόνο ευρωπαϊκές, αλλά και ρωσικές. Σύμφωνα με στατιστικά της Gazprom, η Ρωσία φτάνει κοντά στην πλήρη παραγωγική της δυνατότητα και, ως εκ τούτου, θα ήταν πολύ δύσκολο να ανταποκριθεί ταυτόχρονα στην εγχώρια ζήτηση, την αποθήκευση στις δικές της εγκαταστάσεις και την εκπλήρωση των δεσμεύσεων για εξαγωγές στην Ευρώπη.

Το 2018 η Gazprom παρέδωσε περισσότερα από 200 Bcm φυσικού αερίου στην Ευρώπη (και σε χώρες εκτός ΕΕ), εκ των οποίων τα 87 Bcm διέρχονταν από την Ουκρανία. Με πωλήσεις άνω των 200 Bcm στην Ευρώπη μετά το 2019, η Gazprom προέβλεπε την διατήρηση ενός ρόλου για την Ουκρανία, διότι θεωρούσε ότι η απότομη μείωση της ευρωπαϊκής παραγωγής φυσικού αερίου θα άφηνε ένα κενό εφοδιασμού που θα μπορούσε να καλυφθεί από αυξημένες εισαγωγές περίπου 120 Bcm ετησίως. Ο Nord Stream 2 ήταν σε θέση να μεταφέρει 55 Bcm ετησίως. Τα υπόλοιπα 65 Bcm θα έφταναν στην ευρωπαϊκή αγορά μέσω των ουκρανικών αγωγών, ώστε να μην υπάρξει οικονομική απώλεια για Μόσχα και Κίεβο.

Μια επισκόπηση των ανωτέρω δείχνει ότι η ευρωπαϊκή οικονομία (δεν είναι ενεργειακά ανεξάρτητη) θα αντιμετωπίσει τα επόμενα χρόνια προβλήματα στον διεθνή ανταγωνισμό, ιδιαίτερα από την αμερικανική, που επωφελείται από την 15 φορές φθηνότερη ενέργεια χάρη στο σχιστολιθικό αέριο. Τα τελευταία 15 χρόνια η Αμερική έγινε ενεργειακά ανεξάρτητη. Στις αρχές του 21ου αιώνα εξαρτιόντουσαν κατά 70% από εισαγωγές πετρελαίου και κατά 15% από εισαγωγές φυσικού αερίου.

Από εισαγωγέας εξαγωγέας

Γνωρίζοντας ότι οι μελλοντικές τους ανάγκες για φυσικό αέριο θα αυξάνονταν, είχαν κατασκευάσει τερματικούς σταθμούς επαναεριοποίησης κατά μήκος των ακτών του Ατλαντικού. Το 2005, ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας προέβλεπε ότι από το 2010, οι ΗΠΑ θα εισάγουν μαζικά LNG (μετατρεπόμενες στο δεύτερο μεγαλύτερο εισαγωγέα μετά την Ιαπωνία). Σε αυτό το σενάριο, Ρωσία και Ιράν επρόκειτο να διαδραματίσουν ισχυρό ρόλο προμηθευτών LNG με σημαντικό αντίκτυπο στις τιμές.

Συνέβη όμως το αντίθετο. Χάρη στο σχιστολιθικό αέριο, οι ΗΠΑ αύξησαν σημαντικά την κατανάλωση φυσικού αερίου, αντικαθιστώντας πολλές μονάδες παραγωγής ενέργειας από άνθρακα με φυσικό αέριο. Η τεράστια αυτή αντικατάσταση επέτρεψε την μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 15%, μια από τις καλύτερες παγκόσμιες επιδόσεις των τελευταίων δέκα ετών.

Μέρος των τερματικών σταθμών επαναεριοποίησης μετατράπηκαν σε τερματικούς σταθμούς υγροποίησης και αντί για μεταφορά από τη Μέση Ανατολή προς τις αμερικανικές ακτές, οι μεταφορές LNG γίνονται τώρα από τον Κόλπο του Μεξικού προς την Κορέα, την Ιαπωνία, την Κίνα και την Ευρώπη. Η τιμή του αμερικανικού αερίου, είναι τώρα 15 φορές φθηνότερη από ό,τι στην Ευρώπη. Αυτή είναι η αξία να είναι μία χώρα ενεργειακά ανεξάρτητη.

Η επιβολή εμπάργκο στο ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο δεν έχει καμία επίπτωση στην αμερικανική οικονομία, αφού δεν εισάγει πετρέλαιο και φυσικό αέριο από τη Ρωσία. Συνεπώς, το εμπάργκο θα συνεχίσει να ανεβάζει τις τιμές. Το φυσικό αέριο αξίζει λιγότερο από 15 ευρώ ανά MWh όταν φεύγει από τις ΗΠΑ και πωλείται στην Ευρώπη περισσότερο από 200 ευρώ ανά MWh. Η ΕΕ, μάλιστα, δεν επωφελείται από ένα ισχυρό ευρώ, όπως συνέβαινε στην περίοδο 2007 ή 2013.

Πετρέλαιο παγκόσμιος ρυθμιστής

Το πετρέλαιο ήταν και παραμένει καθοριστικός παράγοντας της παγκόσμιας οικονομίας με το φυσικό αέριο να καταλαμβάνει σταδιακά σημαντική θέση στην παραγωγή ηλεκτρισμού και στις μεταφορές. Ο Γ.Γ. του ΟΠΕΚ δήλωσε πρόσφατα ότι είναι δύσκολο να αντικατασταθούν μερικά από τα 7-8 εκατομμύρια βαρέλια της Ρωσίας που εξάγονται καθημερινά σε τιμές πολύ χαμηλότερες από αυτές του Brent.

Υπογράμμισε ότι πρέπει “να είσαι μάγος” για να συνεχίσεις να διατηρείς την ίδια προσφορά πετρελαίου στις συνθήκες των δυτικών κυρώσεων. Πάντως φαίνεται ότι μια αύξηση της παγκόσμιας προσφοράς τους επόμενους μήνες θα μπορούσε να ρίξει τις τιμές του βαρελιού κάτω από τα 100 δολάρια. Οι εξελίξεις εξαρτώνται όμως από τον τρόπο με τον οποίο ο ΟΠΕΚ+ θα διαμορφώσει την παραγωγή του. Ο ΟΠΕΚ+ (ΟΠΕΚ+Ρωσία) γεννήθηκε το 2017 για να αντιμετωπίσει, υπό την πίεση της αύξησης της αμερικανικής παραγωγής, την πτώση της τιμής του βαρελιού.

Παρά τις δονήσεις στην αρχή της πανδημίας το 2020 (οι τιμές κατέρρευσαν), η συμμαχία διατηρήθηκε και με την πάροδο του χρόνου κατηύθυνε το 2021 μια ανάκαμψη της παραγωγής πετρελαίου. Ο πόλεμος στην Ουκρανία δοκιμάζει την σταθερότητα του ΟΠΕΚ+. Η συνεδρίασή του στις αρχές Μαρτίου διατήρησε την αύξηση της παραγωγής με επιπλέον 400.000 βαρέλια ημερησίως (η παγκόσμια ημερήσια παραγωγή είναι 100 εκατομμύρια), παρότι οι ΗΠΑ πίεσαν Σαουδική Αραβία και Εμιράτα να αυξήσουν την παραγωγή τους. Με αυστηρή παγκόσμια νομισματική πολιτική και με το ιρανικό πετρέλαιο εκτός αγοράς οι πιθανότητες για τιμή βαρελιού στα 100 δολάρια αυξάνονται. Η διόρθωση μπορεί να προέλθει κυρίως από Καναδά, Βραζιλία, Νορβηγία και Γουιάνα. Οι επιπτώσεις μιας τέτοιας διόρθωσης δεν θα επηρεάσουν, όμως, τις τιμές φυσικού αερίου στην Ευρώπη.

Ενεργειακά ανεξάρτητη

Οι λόγοι που οδήγησαν από το 2015 στη μείωση των παγκόσμιων εκπομπών CO2 δεν σχετίζονται με πολιτικές διακηρύξεις αλλά με:

1. Την έλλειψη χρηματοδότησης για καινούργιες έρευνες (2014-1015)
2. Τον έλεγχο της προσφοράς που επιβλήθηκε από τον ΟΠΕΚ (2016-2017)
3. Την άνοδο των τιμών σε 50-60 δολάρια (2018-2019) συνοδευόμενη από επενδυτικούς ελέγχους για το περιβάλλον
4. Την παγκόσμια πανδημία Covid-19 (τέλη του 2019-2021) λόγω απαγόρευσης κυκλοφορίας και μείωσης της παγκόσμιας ζήτησης καυσίμων.

Τα αποθέματα φυσικού αερίου της Ρωσίας που ανέρχονται σε περίπου 48.500 Bcm μπορούν να παρέχουν στην Ευρώπη ετησίως 220 Bcm για 10 χρόνια, που αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 40% των αναγκών της Ευρώπης, αγοράζοντας μόνο το 5% των εκμεταλλεύσιμων αποθεμάτων της Ρωσίας. Αυτό το ποσοστό είναι αρκετά μικρό για να βάλουμε το φυσικό αέριο στην πρώτη γραμμή της κρίσης.

Είναι περισσότερο η γεωπολιτική που εντάσσει τους υδρογονάνθρακες, όπως και τα αγροοικονομικά στο παιχνίδι. Συγκριτικά τα αποδεδειγμένα αποθέματα της Ανατολικής Μεσογείου ανέρχονται σε περίπου 3.000 Bcm, ενώ τα δυνητικά μέγιστα αποθέματα της Ελλάδας μπορούν να ανέλθουν σε περίπου 2.400 Bcm. Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, οι ΗΠΑ θα εξάγουν ετησίως από το 2028 165 Bcm, δηλαδή για τα επόμενα 10 χρόνια, περίπου 1650 Bcm.

Επιπλέον, λόγω της δέσμευσης μεθανίου κατά την παραγωγή πετρελαίου, μέρος των 160 Bcm ετησίως μπορούν να αυξήσουν περαιτέρω τις δυνατότητες εξαγωγής LNG ή παραγωγής υδρογόνου. Συνεπώς μιλάμε για περίπου ίδιες ποσότητες και ίδιο χρονικό παράθυρο δεκαετίας, που θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν τα 2200 Bcm ρωσικού φυσικού αερίου και να ισορροπήσουν την μείωση της παραγωγής Νορβηγίας και Βρετανίας κατά 1200 Bcm.

Το σχιστολιθικό αέριο στην Ευρώπη

Το αδιέξοδο που δημιουργεί η σημερινή ζήτηση φυσικού αερίου, έχει τις ρίζες του στις αρχές του αιώνα με τον κλιματικό ιδεαλισμό να επιμένει στην ταχεία κυριαρχία των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Με απαγορεύσεις, μορατόριουμ και εσωτερικές αντιφάσεις, όμως, η Ευρώπη χάνει την ενεργειακή της μετάβαση τόσο στο φυσικό αέριο όσο και στην πυρηνική ενέργεια. Ίσως η έρευνα και εκμετάλλευση του σχιστολιθικού αέριου στην Ευρώπη και όχι μόνο η προσκόλληση στην εισαγωγή σχιστολιθικού αέριου θα έπρεπε να επανεξετασθεί μετά από οκτώ χρόνια αδράνειας και απαγόρευσης. Με άλλα λόγια, η ανάπτυξη του σχιστολιθικού αερίου στην Ευρώπη θα αποτελούσε ένα από τα συστατικά ενεργειακής ανεξαρτησίας, όπως διαφαίνονταν στο τέλος της δεκαετίας του 2000.

Είναι γεγονός ότι το 2015 η πτώση της τιμής των υδρογονανθράκων κατέστησε την εκμετάλλευσή του σχιστολιθικού αερίου αντιοικονομική. Ο Οργανισμός Ενέργειας των ΗΠΑ το 2009  και το 2013 έδωσε προσεγγίσεις σχετικά με το πόσο σχιστολιθικό αέριο έκρυβε η Ευρώπη στο υπέδαφός της. Οι ποσότητες ανέρχονταν σε 15 Tcm (τρισ. m3) φυσικού αερίου από σχιστόλιθο, εκ των οποίων το 20%, δηλαδή 2.500 Bcm, θα ήταν εκμεταλλεύσιμο, επιτρέποντας στην Ευρώπη να απαλλαγεί από μεγάλο μέρος των εισαγωγών.

Αυτές οι ποσότητες φυσικού αερίου είναι της ίδιας τάξης με αυτές των ρωσικών εξαγωγών στην ΕΕ σε κλίμακα δεκαετίας (2.200 Bcm), με αυτές των εξαγωγών αμερικανικού LNG σε κλίμακα δεκαετίας (περιπου1.650 Bcm), με αυτές τις πτώσης παραγωγής Νορβηγίας και Βρετανίας σε κλίμακα δεκαετίας (περίπου 1.600 Bcm), με τις αποδεδειγμένες ποσότητες της Ανατολικής Μεσόγειου (3.000 Bcm) και με τις μέγιστες των ελληνικών δυνητικών κοιτασμάτων (2.450 Bcm).

Τι θα θυμόμαστε από την Ευρώπη αργότερα; Οι έννοιες της προστασίας του περιβάλλοντος, που δεν αναφέρεται συχνά τελευταία κι αυτή της ενεργειακής ασφάλειας που αφύπνισε τα πνεύματα τελευταία αποδεικνύονται σήμερα, και ιδιαίτερα λόγω της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, περισσότερο από αδιαχώριστες. Ας μην το ξεχάσουμε μεταπολεμικά, όταν επιστρέψει η ειρήνη!