Πώς ο ψηφιακός καπιταλισμός μεταλλάσσει την εργασία

Η εκτεταμένη εφαρμογή των πληροφοριακών συστημάτων και της ψηφιοποίησης στην οργάνωση των μέσων παραγωγής στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης έχει οδηγήσει σε πραγματική μετάλλαξη των υλικών συνθηκών παραγωγής και εργασίας. Ταυτόχρονα έχει συμβάλει σημαντικά στην ενίσχυση της -ήδη υφιστάμενης από τη «φύση του πράγματος»- εξάρτησης του δικαίου και της πολιτικής από την οικονομία και τις αγορές.

Πρόκειται για την βασιζόμενη στην τέταρτη τεχνολογική (ψηφιακή) βιομηχανική επανάσταση οργάνωση της οικονομίας και των συναλλαγών που πραγματοποιείται και λειτουργεί μέσω διαμεσολάβησης σχετικών ψηφιακών πλατφορμών. Πλατφόρμες που ελέγχονται από πανίσχυρες πολυεθνικές επιχειρήσεις-κλειδιά με έδρα στη Silicon Valley ή στις δυτικές ακτές των ΗΠΑ.

Έτσι, η οικονομία της πλατφόρμας αποτελεί μια δεσπόζουσα μορφή του «ψηφιακού καπιταλισμού». Ως προνομιακός χώρος της πληροφοριακής και ψηφιακής διαμεσολάβησης έχει ευνοήτως αναδειχθεί η αγορά εργασίας, η οποία, όπως είναι γνωστό, βρίσκεται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 σε τροχιά προϊούσας απορρύθμισης.

Έτσι, οι γνωστές πρακτικές της εξαγωγής εργασίας από την επιχείρηση και οι λογικές της υπεργολαβίας και φυγής από την άρρηκτα συνδεδεμένη με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής μισθωτή εργασία -ανεξαρτήτως νεοφιλελεύθερης ή νεοκεϋνσιανής εκδοχής του- μέσω της ψηφιακής τους αναβάθμισης, τείνουν πια να αποτελέσουν τη νέα κυρίαρχη κανονικότητα στον κόσμο της εργασίας. Κανονικότητα δύσκολα αναστρέψιμη και ανατρέψιμη.

Η “οικονομία της πλατφόρμας”

Η πραγματοποιούμενη στο πλαίσιο της «οικονομίας της πλατφόρμας» οργάνωση της εργασίας, ουσιαστικά πια εξαϋλώνει τον παραδοσιακό, αλλά κρίσιμο για την πραγμάτωση της προστατευτικής αρχής, διαχωρισμό ελεύθερου και εργασιακού χρόνου, τόπου εργασίας και κατοικίας, ακόμη δε και προσωρινής διαμονής, τελικά εργασιακής και ιδιωτικής ζωής. Η εξέλιξη αυτή έχει οδηγήσει, όπως ήταν επόμενο, στη δημιουργία πρωτόγνωρων όσο και δυσχερών ζητημάτων νομικού χαρακτηρισμού. Δεσπόζουσα θέση έχει η προϊούσα υποχώρηση της έννοιας του μισθωτού υπέρ μιας, ενισχυόμενης τα τελευταία χρόνια, φυγής προς το σχήμα του αυτοαπασχολούμενου ανεξάρτητου επιχειρηματία.

Εμφανίζεται σαν «νομοτελειακή αναγκαιότητα» και «προσαρμογή» η υποταγή της εργασίας στις νέες συνθήκες οργάνωσης και λειτουργίας της παραγωγής (ευέλικτη επιχείρηση) στο πλαίσιο της «μεταφορντικής τεχνολογικής (ψηφιακής) ανασυγκρότησης» του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Το γεγονός αυτό δίδει νέα σημαντική ώθηση στη δυναμική μετάλλαξης του εργατικού δικαίου.

Για την ακρίβεια, δίνει ώθηση στον δραστικό εκφυλισμό της πρωταρχικής προστατευτικής λειτουργίας του εργατικού δικαίου, η οποία μετατρέπεται ουσιαστικά σε «υπολειπόμενο μέγεθος». Η εξελικτική πορεία μετατροπής της flexicurity σε flexiprecarity και του εργατικού δικαίου σε «δίκαιο απασχόλησης» αποτελούν έτσι χαρακτηριστικές εκδηλώσεις του διαμορφωνόμενου «νέου», γενετικά τροποποιημένου, εργατικού δικαίου.

Η ψηφιακή εργασία

Υπό την καταλυτική επίδραση της -ενταγμένης στις ανάγκες και τα προτάγματα της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης- επελαύνουσας ψηφιοποίησης, η αγορά εργασίας έχει πράγματι αναδειχθεί σε ένα ιδιαιτέρως πρόσφορο πεδίο ανάπτυξης και εφαρμογής της «οικονομίας της πλατφόρμας». Στο πλαίσιο αυτό, το ενδιαφέρον εστιάζεται στις πλατφόρμες που, ανεξαρτήτως ειδικότερης μορφής οργάνωσης και λειτουργίας, υπηρετούν μία νέα μορφή ψηφιακής εργασίας. Σ’ αυτή δεσπόζει το λεγόμενο crowdwork ή crowdworking ή crowdsourcing.

Με την σηματοδοτική για το μέλλον -ακόμη νομικά ανεπεξέργαστη- αυτή μορφή οργάνωσης της εργασίας παρέχεται στις επιχειρήσεις η δυνατότητα για μία πολύπλευρα ελκυστική και συμφέρουσα κάλυψη των εργασιακών τους αναγκών, μέσω διαμεσολαβούμενης από το Διαδίκτυο προσφυγής σε εξωτερικές πηγές. Από την άλλη πλευρά, δημιουργείται μία παράλληλη, αμφίβολης νομιμότητας, διαδικτυακή αγορά εργασίας κατά -συνειδητή ή όχι- παράκαμψη της προστατευτικής εργατικής νομοθεσίας.

Είναι μία θυσία, μία πλημμελής και περιστασιακή αντιμετώπιση της κρίσης απασχόλησης, ενταγμένη στη στρατηγική της μεταφορντικής ανασυγκρότησης του νεοφιλελεύθερου, χρηματιστικού καπιταλισμού. Πρόκειται για μία ιδιαίτερη ψηφιακή μορφή του outsourcing (crowdsourcing), δηλαδή εξωτερίκευσης της μισθωτής εργασίας, μέσω ανάθεσης σε τρίτο.

Το crowdworking

Δεσπόζουσα θέση στην ψηφιακή αυτή αγορά (ή παρα-αγορά) εργασίας παρουσιάζουν οι πλατφόρμες εκείνες, στις οποίες η διαμεσολαβούμενη εργασία έχει ως βασικό αποδέκτη τον επιχειρηματία, ο οποίος και την εντάσσει στη γενεσιουργό αξίας παραγωγική διαδικασία (crowdworking υπό στενή έννοια). Η πλατφόρμα αυτή διακρίνεται σε εσωτερική και εξωτερική.

Το κοινό χαρακτηριστικό του εσωτερικού και του εξωτερικού crowdworking συνίσταται στο ότι η διαμεσολαβούμενη από την πλατφόρμα πρόσκληση ενδιαφέροντος για την ανάληψη συμβατικής υποχρέωσης εκτέλεσης ορισμένης εργασίας απευθύνεται στο λεγόμενο crowd, δηλαδή στο πλήθος των χρηστών του Διαδικτύου. Ωστόσο, στην μεν πρώτη περίπτωση η πρόσκληση ενδιαφέροντος γίνεται από τον ίδιο τον επιχειρηματία, μέσω δικής του πλατφόρμας, απευθύνεται δε στους χρήστες που ανήκουν στο δικό του προσωπικό, ή στο προσωπικό του ομίλου, στον οποίο ενδεχομένως ανήκει.

Στην δεύτερη περίπτωση, που δεσπόζει στην ιδιότυπη αυτή ψηφιακή αγορά εργασίας, το έργο της ψηφιακής εξωτερίκευσης της εργασίας, μέσω της σχετικής πρόσκλησης ενδιαφέροντος προς το crowd, είτε αναλαμβάνεται από την ίδια την επιχείρηση είτε, κατά κανόνα, ανατίθεται από αυτήν σε μια τρίτη, ειδικευμένη στον επίμαχο εργασιακό τομέα, πλατφόρμα. Αυτή απευθύνεται πια στο απεριόριστο πλήθος των χρηστών του Διαδικτύου.

Ενδιάμεσος η πλατφόρμα

Πρόκειται για κατ’ εξοχήν κυρίαρχη μορφή του crowdwork, η οποία καταλαμβάνει μία ευρύτατη κατηγορία αντικειμένων, απλών ή πιο σύνθετων, όπως είναι π.χ. η συγγραφή λημμάτων ενός λεξικού, η μετάφραση ενός κειμένου, ή η δοκιμή ενός software. Η σχετική δε σύμβαση συνάπτεται από τον crowdworker ή με την επιχείρηση ή -όπως κατά κανόνα συμβαίνει- με την πλατφόρμα.

Σ’ αυτή την περίπτωση με την πλατφόρμα συμβάλλεται και η επιχείρηση που παραλαμβάνει το αποτέλεσμα της εργασίας και καταβάλλει την αμοιβή. Πολλές πάντως φορές, μάλιστα, ο crowdworker δεν γνωρίζει ποιος τελικά είναι ο αποδέκτης της εργασίας του. Τόσο η ίδια η επιχείρηση όσο βεβαίως και βασικά η πλατφόρμα μπορούν να επιφυλαχθούν του δικαιώματός τους να αρνηθούν να αποδεχθούν το προϊόν της εργασίας.

Αυτό, εφόσον το κρίνουν μη ικανοποιητικό, χωρίς εγγύτερη ουσιαστική αιτιολόγηση, με αποτέλεσμα την μη καταβολή της συμφωνηθείσας αμοιβής. Μάλιστα σε περιπτώσεις πιο απαιτητικής και εκλεπτυσμένης εργασίας, όπως είναι π.χ. ο σχεδιασμός ενός λογοτύπου, αμείβεται ο επιτυχών το καλύτερο αποτέλεσμα, ή, πάντως, ο πρώτος που θα ολοκληρώσει επιτυχώς την ανατεθείσα εργασία, ενώ οι υπόλοιποι μένουν απλήρωτοι.