Οι φορολογικοί παράδεισοι δεν έπεσαν από τον ουρανό…

Τα Pandora Papers επανέφεραν με ένταση στην επικαιρότητα το φαινόμενο των εξωχώριων κέντρων, αυτών που λειτουργούν σαν φορολογικοί παράδεισοι. Πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο φαινόμενο, καλυμμένο με ιδεολογήματα και συναφή μυθεύματα. Υπάρχουν οικονομικές αλληλουχίες, πολιτικά δρώμενα που το υποστηρίζουν, καθώς και ιδεολογίες που επιχειρούν να το θεμελιώσουν. Έχει αναδειχθεί η επίπτωση της ύπαρξης των φορολογικών παραδείσων ειδικά η λογιστική-φορολογική πλευρά του φαινομένου.

Σύμφωνα με τη δική μας αντίληψη, η ουσία του προβλήματος είναι η πολιτική διάστασή του. Να εξετάσουμε πώς αναπτύχθηκε και τελικά διαμορφώθηκε το δίκτυο των φορολογικών παραδείσων. Χρειάζεται να ανατρέξουμε λίγο πίσω στην ιστορία. Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Άγγλοι τραπεζίτες κατάφεραν να διατηρήσουν τα προνόμιά τους ως προς τις ρυθμίσεις που επιχείρησε να επιβάλει η κυβέρνηση της χώρας.

Οι τραπεζίτες υποστήριξαν ξεκάθαρα ότι μετά τη διάλυση της βρετανικής αυτοκρατορίας αποτελούσαν τον μοναδικό κλάδο, μέσω του οποίου μπορούσε να διατηρηθεί αλώβητη η αυτοκρατορία, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Ο τρόπος αυτός δεν ήταν άλλος από τη θεσμοθέτηση ενός δικτύου χρηματοπιστωτικών λειτουργιών που θα ξεπερνούσε τα εθνικά σύνορα των κρατών. Θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των διεθνών κεφαλαίων και θα προωθούσε τη νέα άνοδο των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Κυρίως των αμερικανικών που άρχιζαν εκείνη την περίοδο να κυριαρχούν στον Δυτικό Κόσμο και όχι μόνο σε αυτόν.

Η παραγωγική εξασθένιση του είχε σχεδόν ολοκληρωθεί, η αποικιοκρατία είχε καταρρεύσει, αλλά το Ηνωμένο Βασίλειο ήθελε πάση θυσία να βρίσκεται σε κυρίαρχη θέση στον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος. Αυτό θα γινόταν μέσω του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, της εξυπηρέτησής του και της μεγιστοποίησης της απόδοσής του. Εις βάρος των δημοσίων οικονομικών, σε εθνικό επίπεδο, αλλά και σε βάρος των παραγωγικών χωρών που μπορούσαν να παράγουν προϊόντα της λεγόμενης πραγματικής οικονομίας.

Χρηματοπιστωτικό σύστημα

Με απλά λόγια, η παραδοσιακή τραπεζική ισχύς του City του Λονδίνου άρχισε να μετατρέπεται, σε εκείνη τη φάση, σε αιχμή του δόρατος της ισχύος του Ηνωμένου Βασιλείου. Οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες ξεκίνησαν, με την παρέμβαση των Άγγλων τραπεζιτών (δημιουργία της Ευρωαγοράς Συναλλάγματος και Χρεογράφων). Σιγά σιγά άρχισαν να αυτονομούνται από τις εθνικές νομισματικές και πιστωτικές πολιτικές που σε παγκόσμιο επίπεδο κινούνταν εντός των πλαισίων του Bretton-Woods  και των ρυθμίσεων του αμερικανικού νόμου Glass-Steagal.

Στην ουσία, η ευρωαγορά είναι η πρώτη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο διόγκωση της νομισματικής σφαίρας με την παράλληλη σχετική αυτονόμησή της από τις εθνικές ρυθμίσεις. Ακολούθησαν οι δύο πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970, οι οποίες διόγκωσαν τη διεθνή ρευστότητα και τη νομισματική σφαίρα. Ο κύκλος έκλεισε με το φαινόμενο που ονομάστηκε παγκοσμιοποίηση. Με την παγκοσμιοποίηση, η επελθούσα απορρύθμιση οδήγησε και στην περαιτέρω αύξηση του αριθμού των φορολογικών παραδείσων.

Στην αρχή οι ΗΠΑ βρίσκονταν εμφανώς στην αντίπερα όχθη σε σχέση με την πολιτική των Άγγλων τραπεζιτών. Όταν και εκείνες άρχισαν να αντιμετωπίζουν προβλήματα στον παραγωγικό τους τομέα (ελλείμματα στο εμπορικό ισοζύγιο), αντιλήφθηκαν ότι χρειάζονταν ελεύθερη ροή κεφαλαίων, αλλά και πλήθος χρηματοπιστωτικών εργαλείων. Αυτά, θα τους έδιναν τη δυνατότητα να διατηρήσουν την κυριαρχία τους, αναγκάζοντας τις ανερχόμενες οικονομίες, αλλά και τον πλανήτη γενικότερα, να αναλάβουν νέου τύπου δεσμεύσεις. Το αποτέλεσμα όλων αυτών των ενεργειών ήταν η περαιτέρω διόγκωση της χρηματοπιστωτικής σφαίρας και η ακόμα μεγαλύτερη αυτονόμησή της από την πραγματική οικονομία.

Απορρύθμιση και διόγκωση

Η διόγκωση της χρηματοπιστωτικής σφαίρας είναι το αναγκαίο, αλλά όχι ικανό αποτέλεσμα του νέου ρυθμιστικού πλαισίου που επιβλήθηκε –κυρίως με ενέργειες των ΗΠΑ– στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Χαρακτηριστικά του σύγχρονου ανοιχτού χρηματοπιστωτικού συστήματος είναι η ελεύθερη κίνηση των κεφαλαιακών ροών, η απορρύθμιση και αποκανονικοποίηση των πλαισίων λειτουργίας του, η ευρύτατη πρακτική arbitrage και τα πολύπλοκα συστήματα κάλυψης κινδύνων (παράγωγα προϊόντα). Αυτά ως επί το πλείστον μετατρέπονται και λειτουργούν ως κερδοσκοπικά συστήματα.

Η διαδικασία απορρύθμισης και η έντονη διεθνοποίηση των χρηματοπιστωτικών αγορών συμβαδίζουν κατά τρόπο ανακλαστικό. Δηλαδή, η μια διαδικασία (απορρύθμιση) αποτελεί παράγοντα δημιουργίας της άλλης (παγκοσμιοποίηση). Οι ρυθμίσεις που απορυθμίστηκαν ήταν πρωτίστως εθνικές, αφορούσαν δηλαδή στον οικονομικό χώρο που ονομάζεται έθνος. Ως εκ τούτου, οι λιγότερες ρυθμίσεις οδηγούν σε μεγαλύτερη ένταση της διεθνοποίησης.

Οι καινοτομίες του χρηματοπιστωτικού τομέα (δημιούργησαν νέες χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες) μετέβαλαν και τον τρόπο με τον οποίο χρηματοδοτούνταν οι βιομηχανικές και εμπορικές δραστηριότητες. Επίσης, μετέβαλαν και τον τρόπο με τον οποίο τα νοικοκυριά διαχειρίζονται τις οικονομίες τους. Συγχρόνως, άλλαξαν τις παραμέτρους που καθορίζουν τη λειτουργία των κυβερνήσεων ως προς τη χάραξη και την άσκηση της οικονομικής πολιτικής.

Δομικός μετασχηματισμός

Η άσκηση της χρηματοπιστωτικής λειτουργίας ουσιαστικά μετατράπηκε σε συνεχή προσπάθεια διαχείρισης κινδύνων μέσα σε ένα εντελώς αβέβαιο και ρευστό περιβάλλον. Όμως, η ικανή συνθήκη, η οποία θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τις παρατηρούμενες εξελίξεις, θα πρέπει να αναζητηθεί στην ίδια τη διαδικασία της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Ειδικά στη σημερινή συγκυρία της διευρυμένης αναπαραγωγής του.

Πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και την πρώτη δεκαετία της μεταπολεμικής περιόδου, η χρηματοπιστωτική σφαίρα αντιμετωπιζόταν σαν το λιπαντικό που ήταν απαραίτητο στην εξυπηρέτηση των αναγκών της παραγωγής. «Παρ’ όλα αυτά υπήρχε η τάση σχετικής αυτονόμησης και της δημιουργίας κερδοσκοπικών υπερβολών στα τελευταία στάδια της ανόδου του οικονομικού κύκλου. Κατά κανόνα, τα επεισόδια αυτά είχαν σύντομη διάρκεια και δεν επέφεραν μακροχρόνιες επιπτώσεις στη δομή και τη λειτουργία της οικονομίας» (Sweezy P., Economic Reminiscences, Monthly Review, Vol. 47, No 1, May 1995, p. 8-9).

Τα τελευταία χρόνια, όμως, κυρίως στις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης, παρατηρείται ένας δομικός μετασχηματισμός στην ίδια τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας τείνει να αυτονομηθεί από την παραγωγή και από κυριαρχούμενος να μετατραπεί σε κυρίαρχο. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη νέα συγκρότηση της παγκόσμιας οικονομικής τάξης υπό την καθοδήγηση του νέου χρηματιστικού κεφαλαίου, ειδικά του αμερικανικού. Το χρηματιστικό κεφάλαιο τείνει να επιβληθεί στον πραγματικό τομέα της οικονομίας, δηλαδή στην παραγωγή, την απασχόληση, τους μισθούς και την κατανομή του παραγόμενου πλούτου, καθορίζοντας σε μεγάλο ποσοστό τη λειτουργία τους.

Καπιταλισμός και φορολογικοί παράδεισοι

Το χρηματιστικό κεφάλαιο αντιστοιχεί στο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, όταν αυτό το τελευταίο υπερισχύει  σε οποιαδήποτε ιστορική συγκυρία έναντι του παραγωγικού κεφαλαίου. Όταν, δηλαδή, οι διαμεσολαβούμενες από το χρηματοπιστωτικό σύστημα και τους οιονεί χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς πιστώσεις (κλασικές ή νέας μορφής) δεν κατευθύνονται στην εξυπηρέτηση των αναγκών της πραγματικής οικονομίας. Αντιθέτως, αυτονομούμενες από αυτές, καθίστανται αυτάρκεις μορφές “επενδυτικής τοποθέτησης” στην υπηρεσία εξυπηρέτησης των ίδιων συμφερόντων των κοινωνικών ομάδων που τις κατέχουν.

Η ουσία της προβληματικής που επιχειρούμε να αναπτύξουμε μπορεί να συνοψιστεί στο εξής: Το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν αποτελεί απλή συγχώνευση του τραπεζικού κεφαλαίου με το αντίστοιχο βιομηχανικό. Αντιθέτως, το φαινόμενο αυτό σηματοδοτεί την οριστική –στην ιστορική περίοδο που διάγουμε– κατίσχυση των χρηματικών επί των οικονομικών και παραγωγικών προδιαγραφών. Αυτό συμβαίνει με την επικράτηση της εισοδηματικής λογικής εις βάρος της παραγωγικής. Του χρήματος, εις βάρος της οικονομίας. Το χρηματιστικό κεφάλαιο δεν σηματοδοτεί τόσο έναν ιδιαίτερο τρόπο παραγωγής “καθαρού εισοδήματος”, όσο κυρίως έναν τρόπο συγκέντρωσης και οικειοποίησης του ήδη διαθέσιμου εισοδήματος.

Παράλληλα, παρατηρούμε ότι οι σημερινές μορφές χρηματιστικής συσσώρευσης δεν επαναδιοχετεύουν τον παραγόμενο πλούτο στην οικονομία, ώστε να συνεχίζει να λειτουργεί αναπόσπαστο ένα σύστημα διευρυμένης αναπαραγωγής. Αντιθέτως, τον αποσπούν μονόπλευρα από τη σφαίρα της παραγωγής και τον εναποθέτουν στην χρηματοπιστωτική σφαίρα, δηλαδή σε αυτήν που, χωρίς να παράγει, συντηρείται από τις δυνατότητες της παραγωγικής σφαίρας.