Ποια παγκοσμιοποίηση;

Κάποια μορφή γκλομπαλισμού υπήρχε πάντοτε. Καμία ιστορική κοινωνία δεν έχει υπάρξει ποτέ ως ένα απολύτως κλειστό σύστημα. Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, η αυξανόμενη πολιτική σημασία του γκλομπαλισμού απορρέει από τις επιστημονικές και τεχνολογικές επαναστάσεις στα πεδία των τηλεπικοινωνιών και των μεταφορών, την αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, την εξερεύνηση του διαστήματος, καθώς και την ταυτοποίηση και τη διαχείριση παγκόσμιων ζητημάτων, δηλαδή ζητημάτων που αναγκαστικώς (δηλαδή από τη φύση τους) έχουν αντίκτυπο σε όλα τα μέρη της υδρογείου, όπως, λ.χ., οι παγκόσμιες συνέπειες ενός πυρηνικού πολέμου, περιβαλλοντικά προβλήματα και οικολογικά ζητήματα, διάφορα υγειονομικά θέματα, η διαχείριση της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας, κ.ο.κ.

Αλληλοσυγκρουόμενες αντιλήψεις

Σήμερα, αντιπαρατίθενται μεταξύ τους τρεις διαφορετικές αντιλήψεις για την παγκοσμιοποίηση: Πρώτον, ο “ισχυρός γκλομπαλισμός”, που υποστηρίζει αδιακρίτως την παγκοσμιοποίηση, και τείνει να παραθεωρεί ή να υποβαθμίζει τις δομικές αντιφάσεις της εγκαθιδρυμένης παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας. Ταυτίζει την παγκοσμιοποίηση με την παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου και των ειδικών συμφερόντων συγκεκριμένων ολιγοπωλίων ισχύος.

Οι δύο κύριοι εκφραστές αυτές της αντίληψης είναι οι νεοφιλελεύθεροι (διεθνιστές φιλελεύθεροι, που δίδουν έμφαση στην άσκηση ιμπεριαλισμού μέσω πολιτιστικής διπλωματίας και ψυχολογικών επιχειρήσεων) και οι νεοσυντηρητικοί (διεθνιστές συντηρητικοί που δίδουν έμφαση στην άσκηση ιμπεριαλισμού μέσω της προβολής σκληρής ισχύος).

Δεύτερον, ο “ασθενής γκλομπαλισμός”, που εκφράζεται από εθνικιστές φιλελεύθερους/συντηρητικούς (εδώ εντάσσεται και ο “Τραμπισμός”). Επιδιώκουν μια σύνθεση μεταξύ του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού και της νεωτερικής παράδοσης του έθνους-κράτους. Προσπαθούν να οριοθετήσουν την παγκοσμιοποίηση, έτσι ώστε να μην επεκταθεί πέρα από ένα όριο, σε βάρος των εθνικών επιχειρηματιών και των κύριων γραφειοκρατιών του έθνους-κράτους (ως προς τον ακριβή προσδιορισμό αυτού του ορίου, οι ήπιοι γκλομπαλιστές διαφέρουν μεταξύ τους).

Όμως, η προσπάθειά τους να εξισορροπήσουν συμφέροντα με κριτήριο το συμφέρον είναι προδήλως αντιφατική. Χρειάζεται μια υπερβατική αρχή, η καθολικότητα της οποίας θα ρυθμίζει όλους τους επιμέρους δρώντες και θα συντονίζει τα επιμέρους συμφέροντα μεταξύ τους “από επάνω”.

Τρίτον, ο “αντιγκλομπαλισμός”, που ισχυρίζεται ότι η παγκοσμιοποίηση καθ’ εαυτή αποτελεί την αιτία πολλών από τα δεινά, που ταλαιπωρούν την ανθρωπότητα σήμερα, ελπίζει ότι μπορούμε να επιστρέψουμε στον τρόπο, που ήταν τα πράγματα παλαιότερα, και υπερασπίζεται αδιακρίτως την “αποπαγκοσμιοποίηση”. Βασίζεται στη ρομαντική αντίληψη ενός κόσμου που αποτελείται από κοινότητες, οι οποίες μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο από μέσα (ως πνευματικώς κλειστά συλλογικά υποκείμενα) και επικοινωνούν μεταξύ τους μόνο εξωτερικώς.

Ανάγκη αλλαγής παραδείγματος

Ο γκλομπαλισμός είναι μια αντικειμενική ιστορική συνθήκη. Όμως, ούτε ο “ισχυρός γκλομπαλισμός”, ούτε ο “ασθενής γκλομπαλισμός” μπορεί να αποτελέσει μια γενική αντίληψη για τον γκλομπαλισμό. Αμφότερες αυτές οι αντιλήψεις είναι λειτουργικώς προβληματικές και ηθικώς ελλειμματικές. Από την άλλη πλευρά, ο αντιδραστικός κοινοτισμός του “αντιγκλομπαλισμού” είναι μια ρομαντική αντίληψη που ανταποκρίνεται στις ανησυχίες και στους φόβους όσων (αισθάνονται ότι) κινδυνεύουν να περιθωριοποιηθούν από την παγκοσμιοποίηση, και εξυπηρετεί τα συμφέροντα εκείνων που θέλουν να ασκήσουν απόλυτη και ιδιοτελή εξουσία στο όνομα της ιδιαιτερότητας μιας επιμέρους κοινότητας.

Ένας τρόπος κατανόησης και διακυβέρνησης της παγκοσμιοποίησης, διαφορετικός και από τις τρεις προαναφερθείσες αντιλήψεις, βασίζεται στον ηθικό κοσμοπολιτισμό του Πρώσου φιλοσόφου Ιμμάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724–1804). Γι’ αυτό, θα μπορούσε να ονομαστεί “ηθικός γκλομπαλισμός“. Ο γκλομπαλισμός, για να είναι λογικώς συνεπής και λειτουργικώς αποτελεσματικός, πρέπει να βασίζεται σε μια γενική αρχή, η οποία να υπερβαίνει όλες τις ιδιαιτερότητες, χωρίς να τις ακυρώνει, και να έχει εγγενώς γενικό κύρος. Αυτή είναι η “κατηγορηματική προσταγή”, που συνέλαβε και διατύπωσε ο Καντ, θεμελιώνοντας επάνω της έναν ηθικό κοσμοπολιτισμό.

Ο Καντ μελέτησε το περιεχόμενο της κατηγορηματικής προσταγής, δηλαδή έναν γενικό κανόνα συμπεριφοράς, του οποίου η ισχύς είναι ανεξάρτητη από οποιεσδήποτε επιμέρους επιθυμίες ή σκοπιμότητες, στο σύγγραμμά του που τιτλοφορείται “Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών“. Σε εκείνο το βιβλίο, όρισε και εξήγησε την κατηγορηματική προσταγή με τους εξής τρεις  συμπληρωματικούς τρόπους:

•  «Οφείλω να μην ενεργήσω ποτέ παρά μόνο με τέτοιον τρόπο, που να μπορώ να θέλω η αρχή μου [βάσει της οποίας ενεργώ] να γίνει ένας καθολικός νόμος». Για παράδειγμα, η αρχή ότι οι υποσχέσεις πρέπει να τηρούνται συμφωνεί με αυτή την προσταγή, διότι, αν γενικευόταν η αντίθεση προς αυτή την αρχή, τότε το να δίδουμε υποσχέσεις θα έπαυε να έχει νόημα. Ωστόσο, η προαναφερθείσα κατηγορηματική προσταγή χρειάζεται να συνοδεύεται από ένα πλαίσιο εφαρμογής, που να επιτρέπει τη λειτουργία της διάκρισης (για παράδειγμα, μπορεί να μην θέλω να γενικευθεί το ψεύδος, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η δήλωση της αλήθειας μπορεί να μην είναι ούτε ψυχικώς πρόσφορη, ούτε ηθικώς επιβεβλημένη, όπως, λ.χ., όταν κάποιος μου ζητεί πληροφορίες για ένα άτομο προκειμένου να το βλάψει).
• Η δεύτερη διατύπωση της κατηγορηματικής προσταγής από τον Καντ παρέχει ακριβώς αυτό το πλαίσιο, που καθιστά την κατηγορηματική προσταγή όχι μόνο μια καθαρώς λογική απόφανση, αλλά και έναν πρακτικό κανόνα συμπεριφοράς, ικανό να ενσωματώσει την αρετή της διάκρισης: «Πράττε με τέτοιον τρόπο, ώστε να μεταχειρίζεσαι πάντοτε την ανθρωπότητα, είτε στο πρόσωπό σου είτε στο πρόσωπο οποιουδήποτε άλλου, όχι απλώς ως ένα μέσο, αλλά πάντοτε ταυτοχρόνως ως έναν σκοπό».
• Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο Καντ οδηγείται στην τρίτη διατύπωση της κατηγορηματικής προσταγής: «Πράττε, λοιπόν, σαν να ήσουν διαμέσου των αρχών σου ένας νομοθέτης ενός βασιλείου σκοπών» (σύμφωνα με την ερμηνευτική διατύπωση του H. J. Paton, όπ.π.).

Η παγκόσμια τάξη πραγμάτων ως ηθικό ζήτημα

Η αντικειμενικότητα του ηθικού νόμου (ως κατηγορηματικής προσταγής), την οποία ανακάλυψε ο Καντ, ισοδυναμεί με την καθολικότητα του ηθικού νόμου, η οποία, με τη σειρά της, οδηγεί σε έναν κοσμοπολιτισμό, συγκεκριμένα, σε έναν ηθικό γκλομπαλισμό. Στο δοκίμιό του με τίτλο “Ατελεύτητη Ειρήνη“, ο Καντ διατύπωσε ένα μοντέλο μιας ηθικώς θεμελιωμένης παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Ενώ, όμως, η ιδέα μιας παγκόσμιας κυβέρνησης φαίνεται να είναι, κατ’ αρχήν, ο καταλληλότερος θεσμός για την αποτροπή του πολέμου και την εξασφάλιση της επιβολής της κατηγορηματικής προσταγής, ο Καντ έχει επισημάνει ότι στην πράξη μια παγκόσμια κυβέρνηση δεν αποτελεί ούτε μια καθολικώς επιθυμητή, ούτε μια πολιτικώς εφικτή, ούτε μια αξιόπιστη επιλογή.

Συνεπώς, ο Καντ προσπαθεί να επιλύσει το εξής δίλημμα: πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τη φρίκη του πολέμου χωρίς να καταφύγουμε στο χιμαιρικό και δυνάμει τυραννικό ιδεώδες μιας παγκόσμιας κυβέρνησης; Προκειμένου να επιλύσει το προαναφερθέν δίλημμα, ο Καντ συνέλαβε ένα σχέδιο ειρήνης που θα μπορούσε να αυτοπραγματωθεί σύμφωνα με τη συνειδητή και ελεύθερη βούληση ανεξάρτητων κρατών τα οποία, θα μπορούσαν να σχηματίσουν μια “συμμαχία των ηθικών” (σε αντιδιαστολή προς τις συμμαχίες ιδιοτελών συμφερόντων και την κλασσική θεωρία της Realpolitik).