Πόσο μπορεί να μεταρρυθμιστεί ο καπιταλισμός στην παγκοσμιοποίηση

Σε ένα προηγούμενο άρθρο μου, γύρω από την παγκοσμιοποίηση, ανέφερα τις δυνάμεις –πολιτικές και οικονομικές στη φύση τους– που οδήγησαν σε αυτήν και χρησιμοποίησα εκεί το αρχαίο μας ρητό “ουδέν κακόν αμιγές καλού” για να χαρακτηρίσω το βαθμό της ωφελιμότητάς της. Είχα τότε επισημάνει ότι για να διαπιστώσουμε το κακό και το καλό της πρέπει να γνωρίζουμε και τι στόχους έχει και εάν τους υλοποιεί.

Για το τελευταίο, καλό είναι να παραθέσω σήμερα ορισμένες επισημάνσεις που έκανε σε μια πρόσφατη διάλεξή του ο πρώην ισχυρός άνδρας του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και οπαδός της παγκοσμιοποίησης Pascal Lamy στο πανεπιστήμιο British Columbia στο Βανκούβερ του Καναδά (Νοέμβριος 2019), με αφορμή τις περιπέτειές της. Ο κ. Lamy είπε μεταξύ άλλων: «πρέπει να κάνουμε την παγκοσμιοποίηση λιγότερο οδυνηρή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον», προσθέτοντας: «το πρόβλημα δεν είναι η παγκοσμιοποίηση αλλά ο καπιταλισμός. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η τωρινή εκδοχή του καπιταλισμού κάνει ακόμα πιο επιθετικά τα γνωστά ελαττώματά του: αστάθεια, κοινωνική αδικία και περιβαλλοντική υποβάθμιση».

Για την αντιμετώπιση των ελαττωμάτων του προτείνει:

• «Πρώτον, χαλινάρια στα χρηματοοικονομικά και περιορισμό σε ό,τι αφορά τις εξαλλοσύνες τους.
• Δεύτερον, εφαρμογή νέων συστημάτων για να περιοριστεί η κοινωνική ανασφάλεια.
• Τρίτον, αντιμετώπιση της ψηφιακής επανάστασης με αλλαγή κατεύθυνσης των συστημάτων παραγωγής προς την κυκλικότητα δια μιας κατάλληλης πολιτικής αποτίμησης των περιβαλλοντικών όψεων»

Στο κλείσιμο της ομιλίας του πρόσθεσε: «Κατά πόσο τώρα η παγκοσμιοποίηση μπορεί να είναι ή όχι καταδικασμένη, κατά την άποψή μου αυτό εξαρτάται από το βαθμό των δικών μας ικανοτήτων να κατευθύνουμε το δεσπόζον οικονομικό σύστημα (δηλαδή τον καπιταλισμό) προς ένα διαφορετικό δρόμο. Η έκθεση των ΟΗΕ Sustainable Development Goals (SDG) προσφέρει την σωστή εικόνα ως προς ποια κατεύθυνση θα πρέπει να κινηθούμε. Σε κάθε περίπτωση οι μεταρρυθμίσεις στον καπιταλισμό αποτελούν πρώτη προτεραιότητα και μάλιστα αυτές επείγουν»!

Να μεταρρυθμιστεί ο καπιταλισμός

Αυτά είναι τα λόγια του πρώην γενικού διευθυντή του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου. Δεν είμαι βέβαιος, ότι ο κ. Lamy θα έχει και την οικονομική υποστήριξη, εκτός από λόγια, του Bill Gates, ώστε η προσπάθεια του (σήμερα ως πρόεδρος του Paris Peace Forum) να μεταρρυθμίσει τον καπιταλισμό να πετύχει. Αλλά αφού και ο Bill Gates είναι οπαδός της παγκοσμιοποίησης δεν θα έπρεπε;

Στο συμπέρασμα που καταλήγει στο τέλος της ομιλίας του είναι ότι πρέπει άμεσα να μεταρρυθμίσουμε τον καπιταλισμό! Προφανώς, ο πλανήτης έχει ανάγκη σοβαρών, κυρίως, πολιτικών μεταρρυθμίσεων και πολλοί είναι αυτοί που βλέπουν με καλό μάτι τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις του καπιταλισμού. Πολύ φοβάμαι, όμως, πως οι μεταρρυθμίσεις που προτείνει ο κ. Lamy θα πέσουν στο κενό υπό το σημερινό πολιτικό καθεστώς.

Το ερώτημα είναι: μέχρι να γίνουν οι μεταρρυθμίσεις –εάν γίνουν ποτέ– τι κάνουμε; Γιατί με αυτά που αναδεικνύει ο καθηγητής Μελάς σε άρθρο του, φοβάμαι πως δεν έχουμε και πολύ χρόνο για μεταρρυθμίσεις. Άλλωστε, οι εκλογές στο Ηνωμένο Βασίλειο, η άνοδος της Λεπέν στη Γαλλία και του Σαλβίνι στην Ιταλία, η νίκη του Τραμπ στις τελευταίες αμερικανικές εκλογές καθώς και το ενδεχόμενο επανεκλογής του, πρέπει να μας ανησυχούν. Οι πολιτικές του Τραμπ και το Brexit είναι εκφάνσεις της από-παγκοσμιοποίησης, ακριβώς γιατί τα αποτελέσματα στο Δυτικό Κόσμο έχουν ως αποτέλεσμα να αποσταθεροποιούν τις τοπικές κοινωνίες.

Στο ίδιο μοτίβο είναι και το σκεπτικό κάποιων ειδικών που λένε: όλος κι όλος ο πληθυσμός του Δυτικού Κόσμου είναι κάπου 850 εκατομμύρια, ενώ ο πληθυσμός των υπολοίπων ξεπερνά τα 6 δισεκατομμύρια. Ο μέσος όρος του κατά κεφαλήν εισόδημα στις χώρες της Δύσης είναι κατά πολύ ανώτερο από αυτό των πολιτών στις φτωχότερες. Για κάθε χιλιάρικο αύξησης του κατά κεφαλήν εισόδημα σε αυτόν τον κόσμο σημαίνει μια αυτόματη πολλαπλάσια μείωση του κατά κεφαλήν εισόδημα στον Δυτικό Κόσμο.

Αυτό αντιστοιχεί σε κάποια απώλεια θέσεων εργασίας στις χώρες της Δύσης, εξ ου –λένε– και οι παραπάνω παρενέργειες. Ο Branko Milanovic στο βιβλίο του “Global Inequality” (Εκδόσεις Harvard University Press 2016) αναφέρει ότι ενώ οι ανισότητες μεταξύ χωρών έχουν αμβλυνθεί, οι ανισότητες στο εσωτερικό των εθνικών κρατών έχουν πάρει την ανιούσα. Αυτό σημαίνει ότι για τις πολυεθνικές και τους λίγους τα πράγματα δεν μπορούσαν να πάνε καλύτερα.

Η παγκοσμιοποίηση προωθείται μέσω του εμπορίου

Το μέσο που χρησιμοποιείται για την προώθηση της παγκοσμιοποίησης είναι το εμπόριο, το οποίο λειτουργεί με βάση την αρχή του συγκριτικού πλεονεκτήματος. Δηλαδή, ένας καταναλωτής θα αγοράζει πάντα το φθηνότερο από τα διαθέσιμα προϊόντα στην ελεύθερη αγορά. Αυτό, όμως, δεν συμβαίνει πάντα. Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που παρεμβαίνουν στη διαμόρφωση της απόφασης του καταναλωτή ποιο προϊόν θα αγοράσει τελικά. Η απόφαση του καταναλωτή θα επηρεαστεί πολύ από τη θέση που κατέχει ένα προϊόν στην αγορά.

Αυτή καθορίζεται από το όνομα του παραγωγού και το πρόγραμμα του μάρκετινγκ που διαθέτει κάθε εταιρεία. Το δε μάρκετινγκ εξαρτάται και από τα διαθέσιμα κεφάλαια πέρα από τα χαρακτηριστικά της διοίκησης καθώς και το περιβάλλον στο οποίο λειτουργεί κάθε επιχείρηση. Άρα, όπου υπάρχουν ευκαιρίες για αυξημένα κέρδη εισβάλει –σύμφωνα με τις ισχύουσες διαδικασίες για την προώθηση της παγκοσμιοποίησης– και το κεφάλαιο, το οποίο κατοικεί στα περιβόητα funds και στις πολυεθνικές.

Δηλαδή μια αμερικάνικη πολυεθνική θα παράγει στις ΗΠΑ τα προϊόντα που απαιτούν εξειδικευμένο προσωπικό και εξειδικευμένες υποδομές και η ίδια η πολυεθνική θα παράγει τα άλλα προϊόντα, που βασίζονται στο χαμηλό κόστος εργασίας, π.χ. στην Ινδία. Μάλιστα με χαμηλό κόστος εργασίας βρίσκουν και εξειδικευμένο προσωπικό σε χώρες, όπως η Ινδία. Πολλές τράπεζες και όχι μόνον έχουν μεταφέρει υπηρεσίες τους σε τέτοιες χώρες για να μειώσουν το λειτουργικό τους κόστος. Σε όλα αυτά, εάν προσθέσει κανείς και τις χώρες που λειτουργούν σαν φορολογικοί παράδεισοι για να προσελκύουν τα επενδυτικά κεφάλαια, το συγκριτικό πλεονέκτημα αρχίζει και χλομιάζει επικίνδυνα.

Ακατάλληλο εργαλείο για την παγκοσμιοποίηση

Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το εργαλείο που χρησιμοποιείται για την πρόοδο της παγκοσμιοποίησης είναι πολύ ακατάλληλο:

• Πρώτον, γιατί ενισχύει πολιτικά στις πλούσιες χώρες την Ακροδεξιά. Θυμίζουμε ότι τον Χίτλερ τον έφεραν στην εξουσία παρόμοιες τοπικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν τότε από διαφορετικές αιτίες.
• Δεύτερον, γιατί ενισχύει αχαλίνωτα το πουγκί των πολυεθνικών και των διάφορων funds.
• Τρίτον, γιατί παράγει ανεπιθύμητα αποτελέσματα στις λεγόμενες πλούσιες χώρες, δηλαδή φτωχοποιεί τους μεν για να ενισχύσει, κι αυτό βραχυπρόθεσμα, τους δε. Βραχυπρόθεσμα γιατί το κεφάλαιο ανήκει σε πολυεθνικές και στα διάφορα funds κι αυτά μαζί με τα κέρδη τους ταξιδεύουν. Είναι συνεχώς σε αναζήτηση καλύτερων και ευκαιριών. Όπως και αλλού λειτουργεί και εδώ η αρχή του οριακού κόστους (marginal effect).

Ακόμα κι αν η αγορά ήταν ελεύθερη και λειτουργούσε το συγκριτικό πλεονέκτημα χωρίς παρενέργειες, ακόμα και αν οι κοινωνίες ήταν πολιτισμένες, πάλι θα υπήρχε το ίδιο πρόβλημα. Κι αυτό γιατί υπάρχουν ήδη όλες αυτές οι συσσωρευμένες ανισότητες που συνεχώς θα δημιουργούν ένα διανυσματικό δυναμικό με αρχική φορά προς τις φτωχότερες χώρες κάτι που θα αφαιρεί ευκαιρίες από άλλες. Η δε φορά του διανύσματος θα μεταβάλλεται με το χρόνο.

Η λύση είναι οι επενδύσεις στις φτωχές χώρες. Όχι για να φροντίζουν οι πολυεθνικές τις εξαγωγές τους προς τις πλούσιες χώρες, αλλά για να τροφοδοτείται η αύξηση του κατά κεφαλή εισοδήματος των κατοίκων και η βελτίωση των υποδομών, του κοινωνικού κράτους και των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών σε αυτές τις χώρες. Και για να επιτευχθεί αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η ύπαρξη και λειτουργία ενός δημοκρατικού πολιτεύματος που θα επινοεί και τα κατάλληλα μέσα για την επίτευξη των στόχων.

Ένα τέτοιο μέσο είναι η ύπαρξη ενός ταμείου που θα προκύπτει και θα ενισχύεται όχι από τη φορολόγηση των εργαζομένων, αλλά από τη φορολόγηση εισοδημάτων του κεφαλαίου και των κερδών του. Εδώ, τώρα το συγκριτικό πλεονέκτημα μπορεί να έχει κάποιο αντίκρισμα σε εθνικό και ακόμη σε περιφερειακό επίπεδο εντός κάθε χώρας, όπου η ανάπτυξη θα βασίζεται σε ιεραρχημένο πρόγραμμα, στα πλαίσια μιας ισόρροπης ανάπτυξης για κάθε χώρα.