Σε ελεύθερη πτώση το ΑΕΠ – Η οικονομία σε αχαρτογράφητα νερά

Είμαι υποχρεωμένος να αναθεωρήσω ορισμένες εκτιμήσεις που διατυπώθηκαν σε προηγούμενο άρθρο, για τις εξελίξεις στην οικονομία, σχετικά με τις προοπτικές της βιομηχανίας, η οποία ήδη μετρά πολλά εργοστάσια -προσωρινώς- κλειστά ή σε ημιλειτουργία. Η πρόβλεψη είναι ότι η μείωση του κύκλου εργασιών μπορεί να ανέλθει έως και στο 60%, σε ετήσια βάση, ενώ μόνον 18% των επιχειρήσεων αναμένεται να είναι κερδοφόρες.

Οι υπηρεσίες που επηρεάζονται θετικώς από την κρίση περιλαμβάνουν τους εξής τομείς δραστηριότητα:

• Υγεία.
• Ταχυμεταφορές/ταχυδρομεία.
• Διαδικτυακό/τηλεοπτικό περιεχόμενο.
• Τηλεπικοινωνίες & τηλεσυνδιασκέψεις.
• Κατασκευή ιστοσελίδων και portals ηλεκτρονικού εμπορίου & τηλεκπαιδεύσεως.
• Παραγωγή & διανομή φαγητού κατ’ οίκον.
• Ψυχολογική υποστήριξη / ψυχανάλυση.
• Εκδόσεις βιβλίων.

Σε ό,τι αφορά την εστίαση και τη διασκέδαση, το μοντέλο της μαζικής διασκεδάσεως που είχαμε συνηθίσει τις τέσσερις τελευταίες δεκαετίες τελείωσε. Οι νέες υγειονομικές προδιαγραφές, για προστασία από τον συνωστισμό, θα καταστήσουν απαγορευτική την χρήση μικρών χώρων. Αρχικώς, αυτό θα σημάνει σημαντική αύξηση του κόστους και πολλές επιχειρήσεις θα κλείσουν. Η συρρίκνωση της αγοράς θα ανακατανείμει τη ζήτηση μεταξύ όσων επιβιώσουν και, σε δεύτερο χρόνο, θα επανέλθει μια σχετική ισορροπία, αλλά είναι απολύτως βέβαιον ότι οι θέσεις εργασίας θα μειωθούν δραματικώς και τα κόστη θα αυξηθούν.

Πλήγμα στην αγορά ακινήτων

Η αγορά ακινήτων θα είναι επίσης άλλο ένα θύμα της νέας κρίσεως. Οι μεσιτικές δραστηριότητες είναι ήδη εξαιρετικώς μειωμένες. Η κινητήριος δύναμη της αγοράς αυτής ήταν κυρίως τα ακίνητα που χρησιμοποιούντο για βραχυχρόνιες μισθώσεις, δηλαδή για τουρισμό. Σε αυτή την αγορά θα επιβιώσουν μόνον οι επαγγελματίες, δηλαδή όσοι διαθέτουν/διαχειρίζονται σημαντικό αριθμό ακινήτων και, ως εκ τούτου, μπορούν να διευρύνουν το περιθώριο κέρδους εκμεταλλευόμενοι οικονομίες κλίμακος.

Οι μικροϊδιοκτήτες και όσοι ευκαιριακώς ασχολήθηκαν, θα αναγκασθούν να αποσυρθούν από την αγορά αυτή και να προσφέρουν τα ακίνητά τους για μακροχρόνια μίσθωση, σε αρκετά χαμηλότερες τιμές. Συνεπώς, οι ενοικιάσεις θα καταστούν σημαντική αγορά για τους μεσίτες. Δευτερευόντως, ήταν τα ξενοδοχειακά ακίνητα και η τοπική αναβάθμιση που έφερνε η ανακαίνισή τους ή η κατασκευή τους.

Ανάλογη ήταν η ζήτηση ακινήτων από όσους επιθυμούσαν να αποκτήσουν την μόνιμη άδεια διαμονής (Golden Visa). Η ζήτηση αυτή θα επανακάμψει και λόγω της καλής φήμης που απέκτησε η χώρα ως αποτέλεσμα του επιτυχούς χειρισμού της κρίσεως (λίγοι θάνατοι), αλλά το μεγάλο και πραγματικό πρόβλημα είναι η επαναλειτουργία των αεροπορικών μεταφορών, χωρίς τις οποίες η χρυσή visa δεν έχει νόημα.

Οι τράπεζες, που είχαν επανεκκινήσει την διαδικασία χορηγήσεως στεγαστικών δανείων, θα γίνουν εκ νέου επιφυλακτικές, αλλά η συνολική πτώση της αξίας των ακινήτων σε συνδυασμό με τους πλειστηριασμούς πρώτης κατοικίας (αν και όταν ανοίξουν τα δικαστήρια), θα δώσουν μια μικρή ώθηση στις πωλήσεις. Και στις επαγγελματικές μισθώσεις θα υπάρξουν επιπτώσεις. Η αναστολή λειτουργίας της αγοράς δημιουργεί συνθήκες “ανωτέρας βίας”, οι οποίες συνηγορούν στην (μερική ή ολική) αναστολή καταβολής των ενοικίων ή/και στην οριστική μείωσή τους. Επίσης, χώροι από καταστήματα που θα κλείσουν -και κυρίως από τον χώρο εστιάσεως/διασκεδάσεως- θα αυξήσουν την προσφορά και θα συμπιέσουν τις τιμές.

Οι εταιρείες παραγωγής και διανομής ενέργειας, ήδη, πλήττονται από τη μείωση της καταναλώσεως που προκαλεί η αναστολή λειτουργίας της αγοράς και ιδίως των τουριστικών μονάδων και των καταστημάτων εστιάσεως/διασκεδάσεως. Αυτό θα πλήξει και τον κλάδο των ΑΠΕ, ο οποίος χρηματοδοτείται από το ειδικό τέλος των λογαριασμών ενέργειας.

Αγροτικός τομέας και τράπεζες

Δεν έχω εικόνα της πρωτογενούς παραγωγής, αλλά οι πρώτες εκτιμήσεις αναφέρουν ότι είναι πολύ πιθανό να υπάρξουν ζητήματα στα εξής πεδία:

• Ανεπάρκεια εισαγόμενου πολλαπλασιαστικού υλικού (σπόρων).
• Αύξηση τιμών στις εισαγόμενες ζωοτροφές (ακόμη και έλλειψη σε σόγια).
• Προβλήματα επάρκειας βόειου και χοιρινού κρέατος (μεγάλη εξάρτηση από εισαγωγές).
• Η απαγόρευση της κυκλοφορίας έπληξε ήδη πολλές καλλιέργειες στο στάδιο της συγκομιδής λόγω ελλείψεως του εποχικού εργατικού δυναμικού.
• Θετική επίδραση θα υπάρξει για τους τευτλοπαραγωγούς επειδή η βιομηχανία ζαχάρεως η παράγει την πρώτη ύλη της αλκοόλης, την μελάσα, βασική πρώτη ύλη αντισηπτικών και άλλων σχετικών σκευασμάτων. Ομοίως για τους παραγωγούς σταφίδας.

Σε ό,τι αφορά το τραπεζικό σύστημα, μάλλον θα υπάρξει αύξηση των μη εξυπηρετούμενων (κόκκινων) δανείων των ιδιωτών, λόγω της μειώσεως των εισοδημάτων των νοικοκυριών. Σε δεύτερο χρόνο θα υπάρξουν υπερχρεώσεις καταναλωτικών καρτών. Θα υπάρξει αύξηση των μη εξυπηρετούμενων δανείων των επιχειρήσεων που πλήττονται από την κρίση και αφορούν δύο κύριες κατηγορίες:

1. Υγιείς επιχειρήσεις που θα πληγούν κυρίως από την πτώση του τουρισμού και των μεταφορών.
2. Επιχειρήσεις πρωτογενώς βιώσιμες, αλλά που έχουν δάνεια σε ρύθμιση και που θα πληγούν από την κρίση.

Η ευστάθεια του συστήματος μάλλον δεν θα πληγεί, αφού η ρευστότητα παραμένει υψηλή και δεν υπάρχει λόγος διαρροής της. Συνεπώς, δεν προβλέπεται η εκ νέου επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων. Είναι όμως σαφές ότι, παρά την υψηλή ρευστότητα, το σύστημα αδυνατεί να επεξεργασθεί και να εφαρμόσει ενεργητικές πολιτικές, με στόχο να προλάβει την δημιουργία νέας γενιάς προβληματικών δανείων, όπως π.χ. έκαναν τράπεζες στην νοτιοανατολική Ασία. Η ευθύνη, ασφαλώς βαραίνει τις διοικήσεις, αλλά και την Τράπεζα της Ελλάδος, η οποία ασκεί πλημμελή και εντελώς γραφειοκρατική εποπτεία.

Λογικώς, πρέπει να ανασταλούν οι πλειστηριασμοί πρώτης κατοικίας, αλλά η άρνηση της τρόικας/θεσμών οδηγεί σε αδιέξοδο. (Μην αποκλείσουμε το ενδεχόμενο να «αντιμετωπισθεί» το πρόβλημα με την μη επαναλειτουργία των τακτικών δικαστηρίων μέχρι και τη λήξη του δικαστικού έτους.) Οι συνθήκες στην αγορά ακινήτων καθιστούν την διαδικασία απολύτως επισφαλή: εάν οι περισσότεροι πλειστηριασμοί αποβούν άγονοι, θα έχει καταρρεύσει η αξία των εγγυήσεων (υποθήκες) που έχουν γραμμένες οι τράπεζες στα βιβλία τους, άρα θα καταστεί αναγκαία η αύξηση των εποπτικών τους κεφαλαίων.

Ύφεση μεγαλύτερη του αναμενόμενου

Η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας θα φέρει μειωμένα έσοδα, κατ’ αρχάς λόγω μειωμένων εισπράξεων ΦΠΑ και λοιπών φόρων επί της καταναλώσεως και αργότερα, εντός του 2021, από την μειωμένη άμεση φορολογία επιχειρήσεων και ιδιωτών. Από άμεσους φόρους, από έμμεσους φόρους, από ΦΠΑ και φόρους στη κατανάλωση. Σημαντικότατο μέρος των κρατικών εσόδων είναι ο φόρος επί των καυσίμων, ο οποίος θα ελαχιστοποιηθεί.

Το προφανές συμπέρασμα είναι ότι το 2020 θα κλείσει με μείωση του ΑΕΠ, δηλαδή με ύφεση. Οι ξένοι οίκοι (HSBC, Morgan Stanley, UniCredit, Goldman Sachs κ.ά.) προβλέπουν μείωση που ποικίλλει από 6% μέχρι 19%. Ελπίζω να κάνω λάθος, αλλά νομίζω ότι οι εκτιμήσεις αυτές ίσως αποδειχθούν αισιόδοξες. Στην πραγματικότητα, η οικονομία μας δεν είχε βγει από το αρνητικό σπιράλ της προηγούμενης κρίσεως, η βελτίωση των ποσοτικών στοιχείων δεν ήταν αποτέλεσμα ποιοτικών αλλαγών και ριζικών μεταρρυθμίσεων.

Η νέα κρίση ίσως αποδειχθεί πολύ πιο δύσκολη για τον πρόσθετο λόγο ότι η οικονομική δραστηριότητα θα έχει ανασταλεί επί περίπου δύο μήνες. Η οικονομία είναι όπως μια υψικάμινος: Εάν σβήσει, το κόστος επανεκκινήσεώς της είναι τεράστιο και είναι απίθανο η εταιρεία να αποφύγει την πτώχευση. Βεβαίως, οι οικονομίες χρεοκοπούν, αλλά δεν πτωχεύουν, δεν παύουν να υπάρχουν…

Αχαρτογράφητα νερά

Τα ερωτήματα της επόμενης μέρας είναι πολλά και ακόμη μόνον εικασίες μπορούμε να κάνουμε. Πόσο θα επανέλθει η κατανάλωση; Τι ρόλο θα παίξει ο ψυχολογικός παράγοντας όταν αρθούν πλήρως τα περιοριστικά μέτρα; Η οικονομία είναι, πρωτίστως, κλίμα και προσδοκίες. Ο φόβος και η ανασφάλεια σε συνδυασμό με τα μειωμένα εισοδήματα συνιστούν εντελώς αρνητικό κλίμα. Πόσο γρήγορα θα φύγει ο φόβος από το μυαλό μας;

Πώς θα επανεκκινηθεί μια σειρά επιχειρήσεων, που αναγκάσθηκαν να διακόψουν την λειτουργία τους, εάν δεν υπάρξει γενναία χρηματοδότησή τους με χαμηλότοκο κεφάλαιο κινήσεως; Ακόμη και αν αυτό συμβεί, αρκεί; Η ολική αντιμετώπιση του προβλήματος δεν πρέπει να αγγίξει και τους παράγοντες που διαμορφώνουν το κόστος της παραγωγής (ενδογενείς και εξωγενείς), την ίδια τη δομή της οικονομίας;

Στα επόμενα άρθρα θα προσπαθήσω να παρουσιάσω προτάσεις πολιτικής για μια ταχεία επανεκκίνηση της οικονομίας. Ήδη έχει ανάψει η συζήτηση περί της ανεπάρκειας -του ύψους των ποσών- των μέτρων ενισχύσεως που ενέκρινε η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η συζήτηση αυτή είναι ανούσια, στο βαθμό που ουδείς αντιλαμβάνεται ότι το πραγματικό μας πρόβλημα δεν είναι το ύψος της οικονομικής βοήθειας, αλλά η ανεπάρκεια έως και ανυπαρξία διαύλων και μέσων ορθής διοχετεύσεώς της στους τομείς που όντως πρέπει να ενισχυθούν ώστε να υπάρξει η μέγιστη δυνατή πολλαπλασιαστικότητα, να αποφευχθεί ο πληθωρισμός και να αντιμετωπισθεί η ανεργία με υγιείς (δηλαδή αληθώς παραγωγικές) θέσεις εργασίας.