Στρατηγικές και κρίσιμες πρώτες ύλες – “Πριν πεινάσει μαγειρεύει” η ΕΕ

Με τις εξαγωγές να χρησιμοποιούνται ως μοχλός πίεσης στον διεθνή ανταγωνισμό, η εξασφάλιση αυτών των πρώτων υλών είναι στο κέντρο της ευρωπαϊκής “ανοιχτής αυτονομίας”. Πώς, όμως, η ΕΕ θα ανταποκριθεί στην πρόκληση; Με μια δέσμη νομοθετικά κατοχυρωμένων δράσεων, που περιγράφονται στην πρόταση Κανονισμού “Πράξη για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες”. H ιδέα δεν είναι νέα. Το 2008, η Κομισιόν υιοθέτησε τη “Στρατηγική για τις πρώτες ύλες”, το 2011 συντάχθηκε  λίστα με 14 πρώτες ύλες, που αναθεωρήθηκε το 2014, 2017 και 2020, φθάνοντας τις 30.

Ακολούθησε Σχέδιο Δράσης (2021), Έκθεση της Κομισιόν (2021) και Ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου (2021). Η νομοθετική κατοχύρωση των πολιτικών δράσεων θεωρήθηκε επιτακτική λόγω των επιπτώσεων της πανδημίας στις αλυσίδες διανομής, της ενεργειακής κρίσης και άλλων γεωπολιτικών αναταράξεων. Λόγω της εντεινόμενης πολιτικής πίεσης, οι Ευρωπαίοι ηγέτες ζήτησαν από την Κομισιόν νομοθετική πρόταση που παρουσιάσθηκε το Μάρτιο 2023.

Συμφωνία σε χρόνο-ρεκόρ

Τρεις μήνες αργότερα, οι υπουργοί Βιομηχανίας συμφώνησαν με την πρόταση. Στις 13/11/23 ολοκληρώθηκε η πολιτική διαπραγμάτευση και η συμφωνία επικυρώθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και Κοινοβούλιο (12/12/23). Μετά την τυπική έγκριση σε προσεχές Συμβούλιο Υπουργών ο Κανονισμός θα τεθεί σε εφαρμογή. Σύμφωνα με την Έκθεση Αντικτύπου που συνοδεύει την πρόταση, η πράσινη και ψηφιακή μετάβαση εξαρτώνται από τις κρίσιμες πρώτες ύλες, γεγονός που οδηγεί μέχρι και επταπλασιασμό της ζήτησης μέχρι το 2050.

Η ζήτηση σε γάλλιο (χρησιμοποιείται στους ημιαγωγούς) αναμένεται να πολλαπλασιαστεί 17 φορές. Η ζήτηση σε γραφίτη, κοβάλτιο και νικέλιο, που χρησιμοποιούνται σε μπαταρίες, ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά κλπ. αναμένεται να τριπλασιαστεί έως το 2050. Η Σουηδή υπουργός Ενέργειας, EbbaBusch, που προέδρευε του Συμβουλίου Ανταγωνιστικότητας τον Μάιο 2022, είχε επικαλεσθεί προβλέψεις ότι η ζήτηση σε λίθιο θα αυξηθεί 42 φορές. Η ζήτηση σε σπάνιες γαίες, που χρησιμοποιούνται στην παρασκευή μαγνητών, θα αυξηθεί 200% έως το 2030.

Οι υπουργοί Βιομηχανίας συμφώνησαν ότι μεσοπρόθεσμα υπάρχει κίνδυνος η προσφορά να μην καλύψει τη ζήτηση, λόγω γεωπολιτικών αλλαγών, προβλημάτων στην αλυσίδα διανομής, υψηλών τιμών και συγκέντρωσης της εξόρυξης και επεξεργασίας: η EE εισάγει το 97% του μαγνησίου από την Κίνα. Το Κονγκό εξάγει το 63% του κοβαλτίου, αλλά το 60% της επεξεργασίας του γίνεται στην Κίνα. Η Κίνα ελέγχει το 56% της παγκόσμιας παραγωγής σε επεξεργασμένο λίθιο και το 58% του επεξεργασμένου μαγγανίου.

Το πρόβλημα επιτείνεται από τη μη συστηματική παρακολούθηση της κατάστασης, άρα από την μη προετοιμασία για πιθανές κρίσεις ανεφοδιασμού. Η εκμετάλλευση των πηγών στην Ευρώπη είναι ανεπαρκής και γι’ αυτό ευθύνονται η διαφορετική ανά χώρα διαδικασία αδειοδότησης, η έλλειψη στάνταρ, τα κενά στη νομοθεσία περί αποβλήτων, οι δυσκολίες χρηματοδότησης, η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού, η πλημμελής προστασία του περιβάλλοντος και η δυσαρέσκεια του κοινωνιών λόγω των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

Στρατηγικές και κρίσιμες πρώτες ύλες

Οι προτεινόμενες λύσεις εστιάζουν στις “κρίσιμες” πρώτες ύλες, δηλαδή στις αναγκαίες σε βιομηχανίες στρατηγικής σημασίας. Η Πράξη της ΕΕ κάνει διάκριση σε “στρατηγικές” και “κρίσιμες” πρώτες ύλες. Οι πρώτες έχουν μεγάλη σημασία, υπάρχει κενό μεταξύ παγκόσμιας προσφοράς και ζήτησης και δυσκολία στην αύξηση της παραγωγής τους. Τέτοιες είναι οι εξής 17: βισμούθιο, βόριο, κοβάλτιο, χαλκός, γάλλιο, γερμάνιο, λίθιο, μέταλλο μαγνησίου, μαγγάνιο, φυσικός γραφίτης, νικέλιο, μέταλλα της ομάδας του λευκόχρυσου, σπάνιες γαίες για μαγνήτες, πυριτιούχο μέταλλο, μεταλλικό τιτάνιο, βολφράμιο, συνθετικός γραφίτης και βοξίτης/αλουμίνα,(προστέθηκε μετά από πίεση της Ελλάδας).

“Κρίσιμες” είναι οι “στρατηγικές” και επιπλέον όσες φθάνουν ή υπερβαίνουν ένα όριο, που υπολογίζεται από την Κομισιόν με βάση την οικονομική τους σημασία και τον κίνδυνο προμήθειας. Συνολικά είναι 34: εκτός όσων προαναφέρθηκαν αντιμόνιο, αρσενικό, βωξίτης, βαρύτης, βηρύλλιο, άνθρακας οπτανθρακοποίησης, άστριος, αργυραδάμας, ήλιο, βαριές και ελαφρές σπάνιες γαίες, νιόβιο, φωσφορίτης, φωσφόρος, σκάνδιο, στρόντιο, ταντάλιο και βανάδιο. Οι δύο λίστες θα επανεξετάζονται ανά τριετία.

Τα Κράτη-Μέλη δεσμεύτηκαν να πετύχουν έως το 2030 τους εξής στόχους: αύξηση της εξόρυξης κρίσιμων πρώτων υλών στο έδαφός τους κατά 10% της ζήτησης, κατά 40% της διύλισης και 25% της ανακύκλωσης. Δεδομένου ότι δεν αναμένεται τα μέτρα αυτά να επιλύσουν το πρόβλημα, οι εισαγωγές στρατηγικών πρώτων υλών να μην γίνονται από μία τρίτη χώρα, σε ποσοστό ανώτερο του 65%. Για να επιτευχθούν οι στόχοι αυτοί, προβλέπονται τα εξής:

Προκειμένου να αυξηθεί η παραγωγική αξιοποίηση των κοιτασμάτων, τα Κράτη-Μέλη θα διευκολύνουν τις διαδικασίες αδειοδότησης, τις ευκαιρίες χρηματοδότησης, τη φορολογική νομοθεσία κλπ. Επίσης, θα υποδείξουν μία Αρχή, ως μοναδικό σημείο επαφής και θα εκπονήσουν “εθνικό σχέδιο εκμετάλλευσης πόρων”. Ιδιαίτερη ώθηση στις επενδύσεις θα δώσουν τα “Στρατηγικά Σχέδια”. Αυτά αφορούν τις στρατηγικές πρώτες ύλες και τα υποκατάστατά τους.

Τα κριτήρια και η διαδικασία υποβολής αίτησης για αναγνώριση ενός σχεδίου ως “στρατηγικού” περιγράφονται αναλυτικά: α) Προτεραιότητα στην αδειοδότηση. β) Σύντομο χρονοδιάγραμμα για την ολοκλήρωσή της (24+3 μήνες για εξόρυξη, 12+3 μήνες για επεξεργασία ή ανακύκλωση). γ) Επιτάχυνση της εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και ολοκλήρωση σε 45 ημέρες. Μετά από διαπραγμάτευση στο Συμβούλιο και Ευρωκοινοβούλιο η προθεσμία περιλαμβάνει τη δημόσια διαβούλευση, αλλά όχι την αξιολόγηση αντικτύπου, απόφαση μάλλον πραγματιστική, όπως δείχνουν οι σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εξόρυξης λιθίου και κοβαλτίου.

Επίσης διευκόλυνση της χρηματοδότησης. Τα Στρατηγικά Σχέδια θα χρηματοδοτούνται από ιδιωτικές επενδύσεις, την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων ή την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Αναδόμησης και Ανάπτυξης, με κρατική ενίσχυση ή από κοινοτικά προγράμματα (Πρόγραμμα Συνοχής, Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, Ταμείο Καινοτομίας, InvestEU, RePowerEU). Συμπληρωματικά, η Κομισιόν θα θεσπίσει “σύστημα διευκόλυνσης σύναψης συμφωνιών αγοράς” και εφεξής θα παρακολουθεί τις εμπορικές ροές, την παραγωγή και την παραγωγική ικανότητα, σε σχέση με τη ζήτηση. Επίσης, θα επισημαίνει τα τρωτά των αλυσίδων εφοδιασμού και θα πραγματοποιεί ασκήσεις προσομοίωσης. Τα Κράτη-Μέλη θα ενημερώνουν την Κομισιόν για έργα που γίνονται επί εδάφους τους και για τους φορείς της αγοράς.

Νέες υποχρεώσεις των χωρών της ΕΕ

Ειδικά για τις στρατηγικές πρώτες ύλες, τα Κράτη-Μέλη θα ενημερώνουν την Κομισιόν για τα αποθέματα των κρατικών αρχών ή εξουσιοδοτημένων ιδιωτικών φορέων, εκτός αν προορίζονται για την εθνική άμυνα και ασφάλεια. Με βάση  αυτές τις πληροφορίες και με τη συνδρομή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Κρίσιμων Πρώτων Υλών, στο οποίο θα μετέχουν εκπρόσωποι των Κρατών-Μελών, η Κομισιόν θα ορίζει “δείκτη ασφαλούς επιπέδου αποθεμάτων” και βάσει αυτού θα εκδίδει συστάσεις προς τα Κράτη-Μέλη.

Από πλευράς τους, τα Κράτη-Μέλη θα δηλώνουν τις επιχειρήσεις που παράγουν μπαταρίες, ηλεκτρικά μέσα μεταφοράς, εξοπλισμό για την παραγωγή και χρήση υδρογόνου, εξοπλισμό για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, κινητά τηλέφωνα, ρομπότ, drones κ.α. Οι συγκεκριμένες επιχειρήσεις θα υποβάλουν, τουλάχιστον κάθε τρία χρόνια, αξιολόγηση κινδύνου, όσον αφορά τους προμηθευτές και τις αλυσίδες διανομής των στρατηγικών πρώτων υλών που χρησιμοποιούν και θα λαμβάνουν προληπτικά μέτρα. Επικουρικά, για την εξασφάλιση των αναγκαίων στρατηγικών πρώτων υλών, προβλέπεται δυνατότητα της Κομισιόν να δημιουργήσει “σύστημα κοινής αγοράς”.

Για να επιτευχθεί ο στόχος του 25% για την ανακύκλωση, η Πράξη προβλέπει δράσεις σε εθνικό επίπεδο για τα προϊόντα και απόβλητα με δυνατότητες ανάκτησης/επανεξόρυξης κρίσιμων πρώτων υλών. Θα παρέχονται κίνητρα για επαναχρησιμοποίηση και επιδιόρθωση των προϊόντων και για συλλογή και επεξεργασία αποβλήτων, ειδικά των μεταλλευτικών. Όσο για τους φορείς, που υποχρεούνται να υποβάλουν σχέδια διαχείρισης αποβλήτων, επιβαρύνονται επιπλέον με την υποχρέωση εκπόνησης οικονομικής μελέτης για “δυνητική ανάκτηση κρίσιμων πρώτων υλών από τα εξορυκτικά απόβλητα”.

Περαιτέρω, ειδικές ρυθμίσεις προβλέπονται για την ανακύκλωση των μόνιμων μαγνητών, που υπάρχουν σε συσκευές απεικόνισης μαγνητικού συντονισμού, γεννήτριες αιολικής ενέργειας, βιομηχανικά ρομπότ, μηχανοκίνητα οχήματα, ελαφρά μέσα μεταφοράς, μονάδες παραγωγής ψύξης, αντλίες θερμότητας, ηλεκτρικούς κινητήρες ή είναι ενσωματωμένοι σε άλλα προϊόντα, όπως αυτόματα πλυντήρια και στεγνωτήρια ρούχων, φούρνους μικροκυμάτων, ηλεκτρικές σκούπες ή πλυντήρια πιάτων. Για παράδειγμα προβλέπεται ειδική σήμανση, σύνδεση των προσώπων, που εμπλέκονται στην αλυσίδα διανομής, με ένα μοναδικό αναγνωριστικό κωδικό προϊόντος και υποχρέωση ανάρτησης σε ιστότοπο, των ποσοστών του νεοδυμίου, δυσπροσίου, πρασεοδυμίου, τερβίου, βορίου, σαμαρίου, νικελίου και κοβαλτίου, που δύνανται να ανακτηθούν μετά την κατανάλωση.

Τί προβλέπει ο νέος κανονισμός

Οι διατάξεις για τη βιωσιμότητα δεν τελειώνουν με την κυκλική οικονομία. Επιπροσθέτως, ο νέος Κανονισμός προβλέπει αρμοδιότητα της Κομισιόν όσον αφορά τα “συστήματα αναγνώρισης βιωσιμότητας” των κρίσιμων πρώτων υλών. Εφεξής θα αποφασίζει εάν  ένα “σύστημα αναγνώρισης βιωσιμότητας” κρίσιμων πρώτων υλών, που έχει αναπτύξει μια εθνική Αρχή ή Βιομηχανική Ένωση ή ομάδα συμφερόντων πληροί τα προβλεπόμενα κριτήρια.

Ανατίθεται στην Κομισιόν η θέσπιση κανόνων υπολογισμού και επαλήθευσης του περιβαλλοντικού αποτυπώματος κρίσιμων πρώτων υλών. Οι φορείς που τις εμπορεύονται υποχρεούνται σε υποβολή “Δήλωσης Περιβαλλοντικού Αποτυπώματος”. Λόγω της ελεύθερης κυκλοφορίας των κρίσιμων πρώτων υλών στην Ενιαία Αγορά προβλέπονται ειδικές ρυθμίσεις, μεταξύ των οποίων η σήμανση CE.

Τέλος, είναι συνήθης πρακτική η σύναψη εμπορικών συμφωνιών Κρατών-Μελών ή της ΕΕ με τρίτες χώρες για κρίσιμες πρώτες ύλες. Παράδειγμα, η πρόσφατη (Δεκέμβριος 2023) Προηγμένη Συμφωνία-Πλαίσιο και η Ενδιάμεση Εμπορική Συμφωνία ΕΕ-Χιλής. Το επιπλέον που προσφέρει η Πράξη είναι ο συντονισμός της διεθνούς συνεργασίας από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Κρίσιμων Πρώτων Υλών.

Το Συμβούλιο θα γνωμοδοτεί αν οι υπάρχουσες εταιρικές συμφωνίες βελτιώνουν την ασφάλεια εφοδιασμού της ΕΕ και αν υπάρχει συνοχή μεταξύ των διμερών συνεργασιών Κρατών-Μελών με τρίτες χώρες και των δράσεων της ΕΕ. Επίσης, σε συνεργασία με το Global Gateway, θα προτείνει τρίτες χώρες, στις οποίες πρέπει να δοθεί προτεραιότητα για σύναψη στρατηγικών εταιρικών σχέσεων.

Η Πράξη για τις Κρίσιμες Πρώτες Ύλες δεν στερείται συνεκτικότητας και σφαιρικότητας. Επόμενο βήμα θα είναι να υλοποιηθεί το Κλαμπ Κρίσιμων Πρώτων Υλών, που ανακοινώθηκε από την Πρόεδρο της Κομισιόν (Σεπτέμβριος 2023) και θα συμβάλλει στη σύναψη εμπορικών σχέσεων με χώρες που διαθέτουν ορυκτό πλούτο, πλην της Κίνας. Ενδέχεται, όμως, και να μην υλοποιηθεί, καθώς οι χώρες στις οποίες απευθύνεται η ΕΕ μετέχουν ήδη στη Minerals Security Partnership, που δημιούργησαν πέρυσι οι ΗΠΑ.