Από τον Ελ. Βενιζέλο στον Κυρ. Μητσοτάκη – Τρεις μεταρρυθμίσεις μπροστά και μία πίσω

Η εκπαιδευτική πολιτική των κυβερνήσεων του Ελευθερίου Βενιζέλου την περίοδο 1928-1932, επιχείρησε να απαντήσει στα ζητήματα του καιρού της μέσα από συγκεκριμένες πολιτικές, οι οποίες χαρακτηρίζονταν από τις εξής κατευθύνσεις. Ενίσχυση της τεχνικής-επαγγελματικής εκπαίδευσης στη δευτεροβάθμια και προσπάθεια ισορροπίας μεταξύ των κλασικών σπουδών –που κυριαρχούσαν απόλυτα εκείνη την περίοδο– και των σύγχρονων παραγωγικών, αλλά και γλωσσικών αναγκών που ενισχύθηκαν σημαντικά από τη βενιζελική πολιτική.

Κινήθηκε εναγωνίως στην κατεύθυνση της ανόδου του μέσου επιπέδου της εκπαίδευσης, μέσω και αυτής στην κάλυψη αναπτυξιακών αναγκών και στην καταπολέμηση των κοινωνικών ανισοτήτων, παρέχοντας σημαντικά περιθώρια αυτονομίας, τουλάχιστον προγραμματικά, στους εκπαιδευτικούς. Ταυτόχρονα, δόθηκε μεγάλο βάρος στην οικοδόμηση σχολικών κτιρίων και υποδομών.

Παράλληλα, η τάση κοινωνικού εξισωτισμού προς τα πάνω, δεν  απέτρεψε τον Βενιζέλο από το να συμβάλλει προσωπικά στην ίδρυση του ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου Κολλέγιο Αθηνών, ως ενός εκπαιδευτικά καινοτόμου ιδρύματος. Έβλεπε το στοιχείο της κοινωνικής αλληλεξάρτησης ως επικρατέστερη τάση στην ελληνική εμπειρία έναντι του «μπολσεβίκικου κοινωνικού αλληλοαποκλεισμού» όπως το χαρακτήριζε, διαμορφώνοντας μια αντίστοιχη πολιτική παρέμβαση με θεωρητικές αξιώσεις.

Παράλληλα ήταν ο ίδιος φορέας κλασικής παιδείας. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την εκλογική ήττα του 1920 και ευρισκόμενος κατά τη διάρκεια αυτοεξορίας του σε φάση έντονου αναστοχασμού των καταστάσεων του Εθνικού Διχασμού, προχώρησε στη μετάφραση-σχολιασμό του έργου της ιστορίας του Θουκυδίδη.

Κατανοούσε τη διεθνή σημασία-δύναμη του ελληνικού πολιτισμικού παραδείγματος, έχοντας ήδη συμβάλλει επί πρωθυπουργίας του στην ίδρυση της έδρας “Κοραής” στο Πανεπιστήμιο King’s College του Λονδίνου, όπου είναι γνωστή η σύγκρουσή του με τον κορυφαίο ιστορικό και πρώτο κάτοχο της έδρας Άρνολντ Τόυνμπη. Ταυτόχρονα αντιλαμβανόταν εμπράκτως τη σημασία των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών, εισάγοντας κατά την περίοδο της πρωθυπουργίας του (για πρώτη φορά στα Πανεπιστήμια) την επιστήμη της Κοινωνιολογίας ως διδασκόμενο μάθημα, με καθηγητές τους Παναγιώτη Κανελλόπουλο στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Αβροτέλη Ελευθερόπουλο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Προχώρησε, επίσης στην ψήφιση νέου νόμου για τη λειτουργία του Πανεπιστημίου (νόμος 5343/1932), αντικαθιστώντας το νόμο που ίσχυε από την οθωνική περίοδο.

Συνοψίζοντας ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι συνεργάτες του, καθώς πρόκειται για μια συνολική κοινωνική και πολιτική δυναμική (ανορθωτικό κίνημα, ομάδα κοινωνιολόγων, εκπαιδευτικός όμιλος κ.α.), κατανοούσαν την ανάγκη ανόδου του μέσου επίπεδου της παρεχόμενης ελληνικής εκπαίδευσης. Αυτό θα το πραγμάτωναν μέσα από τη σύνθεση κλασικών σπουδών και σύγχρονων κοινωνικών επιστημών, κινούμενοι προς τη διατύπωση ενός θεωρητικού σχήματος με έμπρακτες απολήξεις, που να αφορά τις ανάγκες της χώρας. Το κίνημα του 1935, η βασιλο-μεταξική δικτατορία και ο αδελφοκτόνος εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε την περίοδο της Κατοχής, θα ακυρώσουν πολλές από τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις της βενιζελικής περιόδου.

Οι μεταρρυθμίσεις του “Γέρου της Δημοκρατίας”               

Το πλατύ κίνημα του εκδημοκρατισμού της δεκαετίας του ’60 (1-1-4), με ιδιαίτερη έμφαση στην παιδεία (κίνημα 15%, «να σπουδάσουν οι φτωχοί»), οδήγησε στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου 1964-1965, που αποτέλεσε τον πυρήνα της δημοκρατικής άνοιξης που χάθηκε. Ο ίδιος, φορέας βαθιάς κλασικής παιδείας και έχοντας διατελέσει υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση του Ελευ Βενιζέλου 1930-32, προχώρησε όντας παράλληλα και υπουργός Παιδείας με τους Λουκή Ακρίτα (υφυπουργό) και Ευάγγελο Παπανούτσο (Γενικό Γραμματέα) σε τομές στην εκπαίδευση.

Πλέον εμβληματική τομή υπήρξε το Ν.Δ. 4379/1964 «Περί Oργανώσεως και Διοικήσεως της Γενικής Στοιχειώδους και Mέσης Eκπαιδεύσεως» που καθιέρωσε μεταξύ άλλων  τη δωρεάν παιδεία και τη χορήγηση των βιβλίων στους μαθητές και τριών βαθμίδων της Εκπαίδευσης, τη δημοτική γλώσσα στα Δημοτικά σχολεία, επεξέτεινε τα έτη της υποχρεωτικής εκπαίδευσης από 6 στα 9 χρόνια. Στο πλαίσιο αυτό προχώρησε σε σημαντικές αλλαγές σε σχολικά βιβλία και κατευθύνσεις.

Στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση εισάγει μαθήματα Κοινωνικών Επιστημών με τρία διακριτά αντικείμενα: Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Στοιχεία Δημοκρατικού Πολιτεύματος και Δικαίου, Στοιχεία Οικονομικής Επιστήμης, ενώ νέα βιβλία όπως η Γραμματική για σχολική χρήση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη ή της Ιστορίας του Κώστα Καλοκαιρινού θα συναντήσουν μεγάλες αντιδράσεις.

Η κατεύθυνση ήταν η άνοδος του μέσου επιπέδου εκπαίδευσης, της σύνθεσης κλασικών σπουδών και σύγχρονων κοινωνικών επιστημών, ο δημοκρατικός εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης, η υπέρβαση των ταξικών και εκπαιδευτικών φραγμών, με το βλέμμα στραμμένο στις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες. Το βασιλικό πραξικόπημα του 1965 και στη συνέχεια η επιβολή της νεοφασιστικής στρατιωτικής δικτατορίας από εξωελλαδικούς και εσωτερικούς μηχανισμούς θα ακυρώσουν τη δημοκρατική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964-65.

Η Αλλαγή στην Παιδεία 1981-1989

Η μαζική άνοδος των πολιτικών και κοινωνικών αγώνων στη Μεταπολίτευση θα οδηγήσουν στην εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ το 1981, με σοσιαλιστικό πρόγραμμα, την πρώτη μεταπολεμική αριστερή κυβέρνηση στη χώρα. Η κεντρικότητα του φοιτητικού κινήματος στον αντιδικτατορικό αγώνα, η πάλη ενάντια στον ν.815/78 στα Πανεπιστήμια στη συνέχεια και οι γενικότερες ριζοσπαστικές κατευθύνσεις τα χρόνια που είχαν προηγηθεί, οδήγησαν στον περίφημο νόμο-πλαίσιο 1268/82 για τον εκδημοκρατισμό της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Στην κατάρτιση του οποίου πολύ σημαντικό ρόλο είχε ο Γ.Γ. του υπουργείου Παιδείας Δημήτρης Ρόκος.

Πέραν της αλλαγής στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, η κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου θα προχωρήσει σε τομές στην κατεύθυνση, στη λειτουργία, σε βιβλία και γνωστικά αντικείμενα στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Μεταξύ άλλων θα προχωρήσει

• στην καθιέρωση του μονοτονικού (Π.Δ. 297/82),
• στη δημιουργία ενός νέου τύπου Λυκείου τα Ενιαία Πολυκλαδικά Λύκεια,
• στην κατάργηση των επιθεωρητών εκπαίδευσης (ν. 1232/82) και στην ενίσχυση του ρόλου του συλλόγου των διδασκόντων στην οργάνωση και διοίκηση του σχολείου (ν. 1566/1985, υπουργός Παιδείας Απόστολος Κακλαμάνης),
• στην ενίσχυση του θεσμικού ρόλου των συνδικαλιστικών ομοσπονδιών των εκπαιδευτικών,
• στην κατάργηση των εισαγωγικών εξετάσεων από το Γυμνάσιο στο Λύκειο, με τον  Ευάγγελο Παπανούτσο να διαφωνεί δημόσια με τη συγκεκριμένη αλλαγή.

Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ προχώρησε στην εισαγωγή νέων σχολικών εγχειριδίων στην Ιστορία, με πλέον χαρακτηριστικά της “νέας οπτικής” τη σειρά βιβλίων Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Λύκειο των Β. Σκουλάτου-Ν. Δημακοπούλου-Σ.Κονδή, την Εισαγωγή στις Ιστορικές Σπουδές των Γ. Γιαννόπουλου-Ξ. Οικονομοπούλου-Θ. Κατσουλάκου (Γ΄ Λυκείου), Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές (Γ΄ Λυκείου), καθώς επίσης και το πολύ καλό βιβλίο Ιστορία του Ανθρωπίνου Γένους (Α΄ Λυκείου) του Λευτέρη Σταυριανού που αποσύρθηκε όμως λόγω έντονων συντηρητικών αντιδράσεων.

Η μάχη για τα αρχαία ελληνικά

Παράλληλα την περίοδο 1987-1988 διατυπώνονται προβληματισμοί από τον υπουργό Παιδείας Αντώνη Τρίτση υπέρ της επαναφοράς της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο, που είχαν καταργηθεί από την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή στο μεταπολευτικό κλίμα (μεταρρύθμιση Ράλλη, ν. 309/76), κάτι που τελικά δεν θα γίνει τότε λόγω της γενικότερης σύγκρουσης του Τρίτση με τα συνδικάτα των εκπαιδευτικών εκείνη την περίοδο.

Παράλληλα, ο Ανδρέας Παπανδρέου, μεγαλωμένος και σε περιβάλλοντα αριστερού βενιζελισμού, φορέας ο ίδιος μιας σύγχρονης παιδείας, γνώστης των διεθνών ριζοσπαστικών τάσεων στην εκπαίδευση, αλλά και των ιστορικών καθυστερήσεων των κοινωνικών επιστημών στην Ελλάδα για λόγους πολιτικούς, αναγνώριζε τη σημασία τους και επιδίωξε την ανάπτυξή τους. Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ εισήγαγε το μάθημα της Κοινωνιολογίας στη Γ΄ Λυκείου, την επιμέλεια του βιβλίου είχε ο Βασίλης Φίλιας, ενώ διαμόρφωσε μία ακόμα Δέσμη (Δ’) για την εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση σε Τμήματα Οικονομικών, Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών, τα οποία ενισχύθηκαν.

Ειδικά για την Κοινωνιολογία ιδρύθηκε  το πρώτο αυτοτελές Πανεπιστημιακό Τμήμα Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ακολούθησαν αντίστοιχα Τμήματα στα Πανεπιστήμια Κρήτης και Αιγαίου. Η εξέλιξη του ΠΑΣΟΚ, η γραφειοκρατικοποίηση και ο σταδιακός μεταμορφισμός του, οδήγησαν στην πλήρη αναίρεση ή το σταδιακό εκφυλισμό πολλών από τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις τις οποίες πραγματοποίησε.