Από τον Έβρο στην Πολωνία – Ποιος είναι πρόσφυγας και ποιος μετανάστης

Στις αρχές του 2020, η υβριδική επίθεση του Ερντογάν στον Έβρο με όπλο παράνομους μετανάστες απέτυχε, αλλά ως μέθοδος δεν πήγε χαμένη. Την μιμήθηκε ο Λουκασένκο. Είναι γνωστό τι συμβαίνει εδώ και αρκετές ημέρες στα σύνορα της Λευκορωσίας με την Πολωνία. Όπως είναι γνωστό το πως βρέθηκαν Ιρακινοί, Υεμενίτες και άλλοι μουσουλμάνοι μετανάστες (μεταξύ τους υπάρχει και πρόσφυγας) στα βόρεια. Ας είναι καλά η Turkish Airlines.

Τώρα που οι Ευρωπαίοι εταίροι μας βλέπουν να “χτυπάει η καμπάνα έξω από την πόρτα τους” αντιδρούν με πολύ πιο έντονο κι αποφασιστικό τρόπο από όταν δεχόταν επίθεση ο Έβρος. Πολύ περισσότερο η Πολωνία, η οποία πάντα ήταν αρνητική στην επιβολή κυρώσεων στην Τουρκία. Ουδεμία έκπληξη! Η υποκρισία των Ευρωπαίων εταίρων είναι και εξόφθαλμη και ιστορικά αποδεδειγμένη.

Δεν είναι, όμως, το θέμα μας αυτό. Η Ελλάδα, άλλωστε, συνεχίζει να δέχεται πίεση και στον Έβρο και στα νησιά. Προ ημερών, μάλιστα, ο πρωθυπουργός βρέθηκε αντιμέτωπος με τη γνωστή ερώτηση-επίθεση από την Ολλανδή δημοσιογράφο για τα περιβόητα push back. Έχει, λοιπόν, αξία να ξεκαθαρίσουμε ποιος είναι παράνομος οικονομικός μετανάστης και ποιος πρόσφυγας που δικαιούται άσυλο, γιατί τα θολά νερά βολεύουν τους δικαιωματιστές που εμμέσως πλην σαφώς πιέζουν για “ανοικτά σύνορα”.

Οι όροι που χρησιμοποιούνται έχουν κρίσιμη σημασία, επειδή ουσιαστικά προδιαγράφουν και τον τρόπο αντιμετώπισης. Για την ακρίβεια, γίνεται ιδεολογική χρήση των όρων “πρόσφυγας” και “οικονομικός μετανάστης”. Στην περίπτωση του Έβρου πριν 20 μήνες και στην Πολωνία σήμερα, δεν έχουμε μεταναστευτικό πρόβλημα. Πρόκειται για υβριδικό πόλεμο και ως τέτοιος πρέπει να αντιμετωπίζεται.

Οι κανονισμοί “Δουβλίνο”

Ο θεσμός της παροχής ασύλου σε πρόσφυγες αποτελεί κατάκτηση του πολιτισμού και πρέπει να διαφυλαχθεί σαν κόρη οφθαλμού. Για να εξασφαλίζεται προστασία σ’ όσους πραγματικά την έχουν ανάγκη, όμως, πρέπει να έχουν καθορισθεί σαφή κριτήρια για το ποιος είναι πρόσφυγας και ποιος οικονομικός μετανάστης. Το άσυλο θεσπίσθηκε με τη Σύμβαση της Γενεύης το 1951 για να προστατεύσει άτομα που διώκονται προσωπικά για τις πολιτικές πεποιθήσεις τους, την εθνικότητα, τη θρησκεία ή τις σεξουαλικές προτιμήσεις τους. Δεν είναι δυνάμει πρόσφυγες όσοι κατοικούν σε χώρες όπου υπάρχουν ένοπλες συγκρούσεις.

Τη δεκαετία του 1990 άρχισε αυτό που αποκαλείται forum shopping. Εκείνος δηλαδή που ήθελε να υποβάλει αίτηση για άσυλο την υπέβαλλε ταυτοχρόνως σε 3-4 κράτη και περίμενε να δει ποιο θα τον αναγνωρίσει σαν πρόσφυγα. Γι’ αυτό τον λόγο θεσπίσθηκε το 1999 το κοινό ευρωπαϊκό σύστημα ασύλου. Τμήμα του είναι οι κανονισμοί “Δουβλίνο”. Βάσει αυτών, κάποιος μπορεί να υποβάλει αίτηση μόνον στη χώρα πρώτης εισόδου. Η μετάβαση στην ΕΕ κατέστη πλέον πολύ δύσκολη, αφού όλες οι χώρες-μέλη επέβαλαν τις ίδιες απαιτήσεις για παροχή βίζας. Η υποχρέωση βίζας ανέκοψε σε μεγάλο βαθμό τις νόμιμες ροές προσφύγων. Η πίσω πόρτα της παράνομης εισόδου, όμως, παρέμεινε ανοιχτή και λειτουργεί ως κίνητρο.

Δύο χρόνια μετά τη θέσπιση του ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου έγινε η επέμβαση των Δυτικών στο Αφγανιστάν (2001) και δύο χρόνια αργότερα στο Ιράκ. Αυτές είχαν ως αποτέλεσμα μια μεγάλη ροή προς την Ευρώπη, η οποία τροφοδότησε και τη ροή παράνομων οικονομικών μεταναστών από την Ασία και την Αφρική. Λόγω γεωγραφίας, οι χώρες-πύλες ήταν η Ελλάδα, η Ιταλία και η Ισπανία.

Προσωποποιημένη κι όχι συλλογική

Είναι αναμφισβήτητο ότι, λόγω των πολέμων η ζωή των Αφγανών, των Ιρακινών και των Σύριων έγινε δύσκολη και ο κίνδυνος για την ασφάλειά τους μεγάλωσε. Το γεγονός αυτό, ωστόσο, δεν αρκεί από μόνο του για να χαρακτηρισθούν πρόσφυγες. Πρόσφυγας είναι αυτός που κινδυνεύει άμεσα η ζωή του για ειδικούς λόγους. Η ιδιότητα του πρόσφυγα είναι προσωποποιημένη κι όχι συλλογική.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν συλλήβδην όλοι οι Σύριοι πρόσφυγες, επειδή στη Συρία γινόταν πόλεμος. Τα κριτήρια της σύμβασης της Γενεύης, όμως, έχουν ξεχειλώσει πολύ, οδηγώντας σε αδιέξοδο. Αν υιοθετηθεί επισήμως το κριτήριο ότι θα δικαιούνται προστασία πρόσφυγα όλοι οι κάτοικοι των ουκ ολίγων χωρών, στις οποίες διεξάγονται ένοπλες συγκρούσεις, η Ευρώπη θα έπρεπε δυνάμει να προσφέρει προστασία σε δεκάδες εκατομμύρια.

Λόγω της διαφοράς βιοτικού επιπέδου, της επιδείνωσης των συνθηκών ζωής και της έλλειψης ευκαιριών, και όσοι δεν κινδυνεύουν στις χώρες τους προσπαθούν να αναζητήσουν καλύτερη τύχη στην Δύση. Με άλλα λόγια, έχει ανοίξει ο ασκός του Αιόλου. Η μεταναστευτική ροή έχει διογκωθεί και είναι με διακυμάνσεις διαρκής. Όπως αποδεικνύεται οι ευρωπαϊκές κοινωνίες ούτε μπορούν να την διαχειρισθούν, ούτε την θέλουν.

Από πρόσφυγας οικονομικός μετανάστης

Οι Σύριοι, που υποχρεώθηκαν λόγω του πολέμου να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, αρχικά κατέφυγαν σχεδόν στο σύνολό τους σε τρεις γειτονικές χώρες: σε Τουρκία, Λίβανο και Ιορδανία. Η Τουρκία, όμως, τυπικώς δεν εφαρμόζει τη σύμβαση της Γενεύης για προερχόμενους από την Ασία και την Αφρική. Το γεγονός αυτό δημιουργεί νομικό πρόβλημα, αλλά επί της ουσίας η Τουρκία είναι “ασφαλής χώρα”.

Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι Σύριοι που έχουν καταφύγει στην Τουρκία και στις δύο άλλες χώρες δεν κινδυνεύουν. Μπορεί οι συνθήκες στους καταυλισμούς που μένουν να είναι περισσότερο ή λιγότερο κακές, αλλά δεν τίθεται ζήτημα διώξεων, ή απειλών για τη ζωή τους. Ένας Σύριος που κατέφυγε στην Τουρκία μπορεί –έστω και καταχρηστικά– να χαρακτηρισθεί πρόσφυγας. Γιατί, όμως, είναι πρόσφυγας όταν εισέρχεται παράνομα στην Ελλάδα ή στη Βουλγαρία; Αντιθέτως, είναι πρόσφυγας ένας Τούρκος γκιουλενιστής που διώκεται προσωπικά από το καθεστώς Ερντογάν.

Προφανώς, ο Σύριος, ο Αφγανός, ο Ιρακινός, ή ο Πακιστανός φεύγει από την Τουρκία με σκοπό να μεταβεί και εγκατασταθεί στη δυτική Ευρώπη για να αρχίσει εκεί μια καλύτερη ζωή. Ενώ όταν έφευγε από τη Συρία για να πάει στην Τουρκία ήταν πιθανόν πρόσφυγας, όταν εισέρχεται στην Ελλάδα ή στη Βουλγαρία κατά κανόνα λειτουργεί ως παράνομος οικονομικός μετανάστης. Με το στέρεο αυτό λογικό κριτήριο μόνο ελάχιστοι από όσους εισέρχονται στα νησιά μπορούν να χαρακτηρισθούν πραγματικοί πρόσφυγες.

Ένα αβάσιμο κριτήριο

Νομικοί χρησιμοποιούν ένα καθόλα διαβλητό κριτήριο γι’ αυτή την περίπτωση. Υποστηρίζουν πως εάν παρέμεινε στην Τουρκία για κάποιους μήνες σημαίνει ότι η Τουρκία είναι ασφαλής χώρα γι’ αυτόν και ως εκ τούτου δεν δικαιούται την ιδιότητα του πρόσφυγα όταν εισέρχεται στην Ελλάδα. Εάν, όμως, δεν παρέμεινε στην Τουρκία για ικανό διάστημα την δικαιούται!

Το κριτήριο είναι διάτρητο. Ένας π.χ. Σύριος που εγκατέλειψε τη χώρα του, γιατί να μην κατευθυνθεί αμέσως προς την Ελλάδα με σκοπό μία καλύτερη ζωή στη δυτική Ευρώπη, αντί να εγκλωβισθεί σε δομές φιλοξενίας στην Τουρκία; Πολλοί έκαναν αυτή την επιλογή. Γιατί να μην την κάνουν κι άλλοι, όταν γνωρίζουν πως εάν κατευθυνθούν γρήγορα προς την Ελλάδα η αίτησή τους για άσυλο θα γίνει δεκτή;

Προφανώς είναι άδικο η Τουρκία, ο Λίβανος και η Ιορδανία να σηκώνουν ένα δυσανάλογα μεγάλο βάρος μόνο και μόνο επειδή γειτνιάζουν με τη Συρία, και ως εκ τούτου είναι οι πρώτες χώρες που υποδέχθηκαν τους Σύριους πρόσφυγες. Αυτό, όμως, είναι ένα άλλο ζήτημα, το οποίο πρέπει να αντιμετωπισθεί, αλλά όχι με όρους εργαλειοποίησης των παράνομων μεταναστών.

Η αλήθεια είναι ότι η ΕΕ ήταν εξαιρετικά τσιγκούνα όσον αφορά τη βοήθεια που αρχικά προσέφερε σ’ αυτές τις τρεις χώρες. Μόνο όταν η Άγκυρα άρχισε τον εκβιασμό, ανοίγοντας τη στρόφιγγα, εξασφάλισε αρκετά δισ. ευρώ, αν και λιγότερα από όσα είχε υποσχεθεί η Μέρκελ. Όσο για την Ιορδανία και τον Λίβανο, που αναλογικά με τον πληθυσμό τους φιλοξενούν περισσότερους πρόσφυγες, έχουν πάρει συγκριτικά πολύ λιγότερη βοήθεια.

Γιατί δεν επιστρέφουν

Ακόμα κι αν καταχρηστικά θεωρηθεί ότι π.χ. οι Σύριοι δικαιούνται την ιδιότητα του πρόσφυγα παντού, εγείρεται ένα ζήτημα. Το καθεστώς προστασίας λήγει όταν αρθούν οι συνθήκες που μετέτρεψαν έναν Σύριο σε πρόσφυγα, όταν δηλαδή μπορεί με ασφάλεια να επιστρέψει στην πατρίδα του. Σήμερα στη Συρία επικρατούν συνθήκες ειρήνης, με την εξαίρεση της επαρχίας Ιντλίμπ και της βόρειας Συρίας, λόγω της τουρκικής εισβολής.

Δεν θα έπρεπε, λοιπόν, οι πρόσφυγες που έχουν καταφύγει στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά και σε Τουρκία, Ιορδανία και Λίβανο να επιστρέψουν στις εστίες τους, εάν αυτές βρίσκονται στις περιοχές της Συρίας, στις οποίες έχει αποκατασταθεί η ειρήνη και η ασφάλεια; Τουλάχιστον όσοι δεν είναι αποδεδειγμένα χαρακτηρισμένοι εχθροί του καθεστώτος Άσαντ. Ελάχιστοι, όμως, επιστρέφουν. Το γεγονός ότι εκεί υπάρχουν καταστροφές δεν είναι δικαιολογία. Όπως κάθε λαός που εξέρχεται από πόλεμο ανασκουμπώνεται για να ανασυγκροτήσει τη ζωή του στην πατρίδα του.

Είναι προς τιμή της Δανίας ότι είναι η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που τόλμησε να πει την απλή αυτή αλήθεια και να δηλώσει ότι θα στείλει πίσω στη Συρία όσους Σύριους δεν έχουν ειδικό λόγο να μην επιστρέψουν. Αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει είναι ότι κατά κανόνα οι αναγνωρισμένοι ως πρόσφυγες επιδιώκουν να εγκατασταθούν μονίμως στις ευρωπαϊκές χώρες που τους έδωσαν άσυλο. Με άλλα λόγια, τη στάση τους δεν καθορίζει η –έστω και αμφιλεγόμενη– ιδιότητα του πρόσφυγα, αλλά η λογική του οικονομικού μετανάστη που ψάχνει μία θέση στον ήλιο της πλούσιας Δύσης.