Έριξε το Πολυτεχνείο τη δικτατορία; – Ο “μύθος” και οι μύθοι

Όλα τα είχαμε, αυτό που μας έλειπε είναι μία σύγκρουση για το Πολυτεχνείο, για ένα ιστορικό γεγονός πριν σχεδόν μισό αιώνα! Όλα άρχισαν από την ομιλία του υφυπουργού Παιδείας στη Βουλή, η οποία προκάλεσε την εντονότατη αντίδραση του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και των ΚΚΕ, ΠΑΣΟΚ και ΜΕΡΑ25. Επειδή, όμως, έγινε το θέμα των ημερών, έκρινα σκόπιμο όχι μόνο να προσθέσω την άποψή μου, αλλά και να αποκαταστήσω την ιστορική αλήθεια σχετικά με κάποια γεγονότα κι όχι μόνο με ερμηνείες. Και την καταθέτω, επειδή έχω ζήσει από πρώτο χέρι τα γεγονότα ως μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής, η οποία είχε ηγηθεί της εξέγερσης.

Ας πάρουμε, λοιπόν, τα πράγματα από την αρχή. Υπενθυμίζουμε ότι η εξέγερση του Πολυτεχνείου ξεκίνησε με την κατάληψη την Τετάρτη 14 Νοέμβρη 1973 και τελείωσε με την κάθοδο των τανκς και την με στρατιωτική βία εκκένωση του Πολυτεχνείου στην Πατησίων τις πρώτες πρωινές ώρες του Σαββάτου της 17ης Νοέμβρη. Για την ακρίβεια, δεν τελείωσε τότε, τελείωσε πολλές ώρες αργότερα, αφού μέχρι και το απόγευμα του Σαββάτου οι δυνάμεις καταστολής “εκκαθάριζαν” περιοχές, διαλύοντας και με χρήση πυροβόλων όπλων μεγαλύτερες ή μικρότερες διαδηλώσεις. Σε εκείνες τις συγκρούσεις είχαμε και τους περισσότερους νεκρούς.

Δεδομένου ότι το δικτατορικό καθεστώς κατέρρευσε τον Ιούλη 1974, προφανώς η εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν το ανέτρεψε το Νοέμβρη. Δεν θα μπορούσε, άλλωστε, να το ανατρέψει. Στο Πολυτεχνείο δεν συγκρούστηκε ο στρατός με ένοπλους αντάρτες. Δεν υπήρξε, λοιπόν, στρατιωτικά νικητής και ηττημένος. Οι φοιτητές ήταν άοπλοι κι αυτή ήταν η δύναμή τους. Η δικτατορία κατέστειλε την εξέγερση με τα όπλα κι αυτό ακριβώς ήταν η ήττα της. Τότε επήλθε η ηθική κατάρρευσή της, έστω κι αν χρειάστηκαν μερικοί μήνες και η τραγωδία της Κύπρου για να καταρρεύσει και ως μηχανισμός εξουσίας. Το Πολυτεχνείο, ως εξέγερση, εγγράφηκε με τόση δύναμη στη λαϊκή συνείδηση, ακριβώς επειδή εμπεριείχε την έννοια της “θυσίας”, η οποία πάντα λειτουργεί σαν σηματοδότης για τα έθνη και τους λαούς.

Εδώ και αρκετά χρόνια ορισμένοι ακροδεξιοί κύκλοι επιχειρούν με αξιοσημείωτη μανία να αποκαθηλώσουν την εξέγερση του Πολυτεχνείου ως κορυφαίο ιστορικό γεγονός. Για τον σκοπό αυτό βιάζουν τα γεγονότα, αρνούμενοι ακόμα κι ότι υπήρξαν νεκροί! Δεν αξίζει τον κόπο να ασχοληθεί κανείς μαζί τους. Υπάρχουν, όμως, και οι άλλοι που –περισσότερο ή λιγότερο εμφανώς– επιχειρούν να απομειώσουν την ιστορική εμβέλεια εκείνης της εξέγερσης (δεν τους συγκίνησε ποτέ και ορισμένους τους “έπεφτε ιδεολογικά βαριά”), ισχυριζόμενοι ούτε λίγο ούτε πολύ ότι το Πολυτεχνείο είναι άσχετο με την κατάρρευση της δικτατορίας. Και για να το αποδείξουν επικαλούνται τους μήνες που μεσολάβησαν μεταξύ των δύο γεγονότων.

Πλήρης πολιτική απονομιμοποίηση 

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, λοιπόν, δεν ανέτρεψε το δικτατορικό καθεστώς, αλλά το απονομιμοποίησε πλήρως πολιτικά. Όπως μας διδάσκει η Ιστορία, κανένα καθεστώς πλήρως απονομιμοποιημένο πολιτικά δεν έχει μακροημερεύσει. Αυτό που έκανε το Πολυτεχνείο ήταν να θέσει τη δικτατορία σε τροχιά κατάρρευσης. Και η κατάρρευση επήλθε όταν με αφορμή το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Κύπρο. Η δικτατορία, εκτός από το να σκοτώσει νέους Έλληνες που ζητούσαν ελευθερία και δημοκρατία, διέπραξε και το μεγαλύτερο εθνικό έγκλημα μεταπολεμικά.

Το γεγονός ότι μία εβδομάδα μετά την εξέγερση ο Ιωαννίδης ανέτρεψε τον Παπαδόπουλο οφείλεται ακριβώς στο ότι η πλήρης πολιτική απονομιμοποίηση του καθεστώτος το υποχρέωσε σε μία εσωτερική αλλαγή φρουράς στην απεγνωσμένη προσπάθειά του να ανακτήσει μέρος έστω της απωλεσθείσας πολιτικής νομιμοποίησης. Δεν κατάφερε να ξεγελάσει κανέναν. Μόνο οι ταυτισμένοι με τη δικτατορία και οι διαπλεκόμενοι καιροσκόποι συνέχισαν πλέον να στηρίζουν τη δικτατορία.

Δίνω ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια “πολιτική νομιμοποίηση”, επειδή είναι η έννοια-κλειδί για να κατανοηθεί η δυναμική εκείνων των γεγονότων. Και είναι ακριβώς αυτή η έννοια, την οποία δεν κατανοούν όσοι μειώνουν –είτε από κακή πρόθεση είτε από άγνοια ή επιδερμική γνώση– την εμβέλεια του ιστορικού γεγονότος. Μπορεί η δικτατορία να μην είχε ποτέ δημοκρατική πολιτική νομιμοποίηση, αφού επεβλήθη με τη δύναμη των όπλων κι όχι της κάλπης, αλλά είχε αξιόλογη πολιτική νομιμοποίηση. Μπορεί μόνο μία σχετικά μικρή μερίδα να υποστήριζε το καθεστώς, αλλά το ανέχθηκε η πλειονότητα των Ελλήνων. Σημαντικός λόγος που συνέβαινε αυτό ήταν η πολιτική απαξίωση του κοινοβουλευτικού πολιτικού συστήματος με την Αποστασία και τα όσα είχαν ακολουθήσει.

Αντίσταση και φοιτητικό κίνημα

Οι ουκ ολίγες αντιστασιακές πράξεις από το 1967 μέχρι το 1972, λοιπόν, μπορεί να ενοχλούσαν το καθεστώς, αλλά είναι αληθές ότι ποτέ δεν το απείλησαν με ανατροπή. Ακόμα κι αν με την ηρωική προσπάθειά του ο Αλέκος Παναγούλης είχε καταφέρει να σκοτώσει τον δικτάτορα και πάλι δεν θα είχε επιφέρει την ανατροπή της δικτατορίας. Αυτή άρχισε σταδιακά να αποσταθεροποιείται μόνο όταν εκδηλώθηκε από το 1972 το φοιτητικό κίνημα.

Μιλάμε για φοιτητικό κίνημα, αλλά στην πραγματικότητα οι ενεργά συμμετέχοντες φοιτητές ήταν μία μειονότητα του φοιτητικού κόσμου. Το πολιτικό πλεονέκτημα του κινήματος ήταν ότι είχε την έστω και παθητική υποστήριξη της συντριπτικής πλειονότητας των φοιτητών και όσο αναπτυσσόταν (σταθμοί οι καταλήψεις της Νομικής στις αρχές του 1973) αποκτούσε και την παθητική υποστήριξη ολοένα και μεγαλύτερων τμημάτων της κοινωνίας. Τμημάτων που μέχρι τότε έμεναν βουβά, αποφεύγοντας να εκδηλώσουν την όποια αντίθεσή τους προς το καθεστώς, αλλά από τότε άρχισαν δειλά-δειλά να εκφράζουν την υποστήριξή τους.

Το φοιτητικό κίνημα εκείνης της εποχής στην πραγματικότητα είχε λειτουργήσει σαν πρωτοπορεία, σαν πυροδότης, αλλά και με μία έννοια σαν “οργανωτής” του αναδυόμενου τότε λαϊκού αντιδικτατορικού κινήματος. Ήταν οι φοιτητικές κινητοποιήσεις που λειτουργούσαν σαν καταλύτης για την εκδήλωση των αντιδικτατορικών αισθημάτων. Μία μειονότητα του λαού άρχισε να τα εκδηλώνει πιο ενεργά, αλλά και η πλειονότητα, έστω και παθητικά ακόμα, πέρασε συνειδησιακά στην αντιδικτατορική όχθη.

Αυτός είναι ο λόγος που υποχρέωσε τον δικτάτορα Παπαδόπουλο να επιχειρήσει με την κυβέρνηση Μαρκεζίνη την ομαλοποίηση και κατ’ επέκταση την πολιτική νομιμοποίηση του καθεστώτος, το οποίο είχε ήδη αρχίσει να απονομιμοποιείται πολιτικά. Εάν εκείνος ο πολιτικός ελιγμός είχε επιτύχει, η Ελλάδα θα οδηγείτο για κάποιες δεκαετίες σε έναν κηδεμονευόμενο από τη στρατιωτική χούντα κοινοβουλευτισμό, ο οποίος, βεβαίως, δεν θα είχε καμία σχέση με τη δημοκρατία.

Από φοιτητική κατάληψη λαϊκή εξέγερση

Η κατάληψη του Πολυτεχνείου στις 14 Νοέμβρη από μία σχετικά μικρή ομάδα φοιτητών πραγματοποιήθηκε παρά την αρχική αντίθεση του ΚΚΕ και του τότε ΚΚΕ εσωτ. Πέρα από την προσωπική μου και πολλές άλλες μαρτυρίες πρωταγωνιστών της εξέγερσης, υπάρχουν και γραπτά ντοκουμέντα που το αποδεικνύουν. Το γεγονός ότι εκείνη η κατάληψη –με τη βοήθεια και του ραδιοφωνικού σταθμού που ετέθη σε λειτουργία εντός του Πολυτεχνείου– μετεξελίχθηκε σε δύο ημέρες σε λαϊκή εξέγερση αποδεικνύει ότι το αντιδικτατορικό αίσθημα είχε πλέον ωριμάσει και αναζητούσε την ευκαιρία να εκδηλωθεί.

Σε άρθρο του στο SLpress.gr, ο φίλος Μελέτης Μελετόπουλος γράφει: «Το Πολυτεχνείο (Νοέμβριος 1973) προκάλεσε τις πρώτες μέρες μαζική προσέλευση κυρίως νέων, αλλά μετά την εκτράχυνση της κατάστασης οι εγκλωβισμένοι φοιτητές έμειναν μόνοι και αβοήθητοι. Η κοινωνία ήταν απούσα. Η εισβολή των τεθωρακισμένων και η δολοφονία αθώων ανθρώπων, φοιτητών, μαθητών και περαστικών προκάλεσε κατακραυγή, αλλά η οποία δεν εκφράσθηκε σε κάποια συλλογική στάση, π.χ. γενική απεργία ή μαζική διαδήλωση».

Πρόκειται για μεγάλη ανακρίβεια. Το βράδυ εκείνης της Παρασκευής (16 Νοέμβρη) μέσα στο Πολυτεχνείο ήταν μερικές χιλιάδες, αλλά όλη η περιοχή από τους Αμπελόκηπους μέχρι το Σύνταγμα και από την πλατεία Αμερικής μέχρι κάτω από την Ομόνοια είχε κατακλυσθεί από μεγάλα πλήθη πολιτών που είχαν ανταποκριθεί στο κάλεσμα του ραδιοφωνικού σταθμού. Στη Συντονιστική Επιτροπή μας ήρθε η πληροφορία ότι τα τανκς βρίσκονταν στους Αμπελοκήπους δύο ώρες πριν φθάσουν στο Πολυτεχνείο. Και στο ενδιάμεσο μας έρχονταν συνεχώς πληροφορίες για τα οδοφράγματα που είχαν στήσει οι διαδηλωτές για να τα εμποδίσουν.

Προσωπικά μπορώ να διαβεβαιώσω ότι το Σάββατο το πρωί όταν διέσχισα τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας για να βρω καταφύγιο είδα με τα μάτια μου λεωφορεία και αυτοκίνητα στραπατσαρισμένα, ακόμα και πατημένα από τα τανκς. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι το Σάββατο 17 Νοέμβρη ίσχυε απαγόρευση κυκλοφορίας. Ενώ το Πολυτεχνείο είχε εκκενωθεί και όσοι φοιτητές δεν είχαν συλληφθεί επί τόπου (δεν ήταν δυνατόν να συλληφθούν χιλιάδες) έψαχναν σπίτια να κρυφτούν, μεγάλες ομάδες πολιτών που είχαν κινητοποιηθεί καθυστερημένα πραγματοποιούσαν στην ευρύτερη περιοχή διαδηλώσεις.

Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια αγαπητέ Μελέτη. Μιλάς για γενική απεργία λες και υπήρχε κάποιος που μπορούσε να την οργανώσει. Η λαϊκή εκείνη εξέγερση ήταν κυριολεκτικά αυθόρμητη. Ακόμα και όσοι παίξαμε τότε πρωταγωνιστικό ρόλο, αν μας έλεγε κάποιος μερικές ημέρες πριν ότι έρχεται εξέγερση θα τον ειρωνευόμασταν. Όσο δε για τις οργανωμένες δυνάμεις της παραδοσιακής Αριστεράς (τα παράνομα τότε ΚΚΕ και ΚΚΕεσωτ.), όπως προανέφερα, είχαν εξαρχής αντιμετωπίσει την κατάληψη του Πολυτεχνείου με καχυποψία και μάλιστα είχαν επιχειρήσει να την διαλύσουν (παραπέμπω όσους αμφισβητήσουν τα λόγια μου στη μυστική συνάντηση κομματικών εκπροσώπων που έγινε γνωστή σαν “κουκί”).

Ιδρυτικός “μύθος” της δημοκρατίας

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου κέρδισε κεντρική θέση στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, επειδή ήταν μία αυθόρμητη –χωρίς την παραμικρή κομματική καθοδήγηση– εξέγερση εναντίον της δικτατορίας, για ελευθερία και δημοκρατία. Είναι από αυτά τα ιστορικά γεγονότα που έχει ζωτική ανάγκη ο κάθε λαός για να διατηρεί τον αυτοσεβασμό του. Γι’ αυτό και τα αναγορεύει σε σημείο αναφοράς. Κι όταν λέω ο (ελληνικός) λαός, εννοώ όχι μόνο τους πολλούς που τότε είχαν κατεβεί στους δρόμους, αλλά και τους ακόμα πιο πολλούς που φοβισμένοι είχαν μείνει κλεισμένοι σπίτια τους. Έτσι γράφεται η Ιστορία. Πάντα στις δύσκολες καμπές είναι οι λιγότεροι που βάζουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο για λογαριασμό και των περισσοτέρων. Κατά συνέπεια, η εκ του ασφαλούς “αντίσταση” των μεταπολιτευτικών χρόνων ήταν και αναμενόμενη και ο τρόπος των περισσοτέρων να ενταχθούν στο νέο ρεύμα.

Η εξέγερση του Νοέμβρη είναι αυτή που άνοιξε τον δρόμο για τη Μεταπολίτευση, έστω κι αν τον ρόλο καταλύτη έπαιξε η τραγωδία της Κύπρου. Με αυτή την έννοια, ναι το Πολυτεχνείο είναι ο ιδρυτικός “μύθος” του δημοκρατικού πολιτεύματος που με τα καλά και τα κακά του έχουμε αδιαλείπτως για σχεδόν μισό αιώνα. Και χρησιμοποιώ εδώ τον όρο “μύθος”, με τον ίδιο τρόπο που κάθε μεγάλο ιστορικό γεγονός-σταθμός για έναν λαό αναπόφευκτα προσλαμβάνει και διαστάσεις “μύθου”. Κι αυτό δεν είναι διόλου κακό.

Κακώς, λοιπόν, τον χαρακτηρίζουν ιδρυτικό “μύθο” της αριστερής ηγεμονίας. Μπορεί στην εξέγερση να έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο αριστεροί, αλλά το Πολυτεχνείο δεν είναι πολιτική ιδιοκτησία κανενός, ούτε της Αριστεράς. Τώρα, το εάν η Αριστερά ηγεμόνευσε ιδεολογικά στη μεταπολιτευτική περίοδο, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η δικτατορία είχε δεξιό πρόσημο κι ότι σε γενικές γραμμές η Δεξιά –με φωτεινές εξαιρέσεις– εκδήλωσε τάσεις περισσότερο στήριξης-ανοχής παρά αντίστασης στο καθεστώς των συνταγματαρχών. Για την ακρίβεια, η δεξιά ελίτ υποχρεώθηκε να αποδεχθεί το Πολυτεχνείο για να μην απομονωθεί από το διάχυτο λαϊκό αίσθημα, δεν συνδέθηκε ποτέ ιδεολογικά -ψυχολογικά μαζί του. Κι αυτό προφανώς επιβεβαιώνει το περιστατικό στην Επίδαυρο που αναφέρει ως αυτόπτης μάρτυρας ο Μελέτης Μελετόπουλος. Όσοι τότε θα τολμούσαν να γιουχάρουν τον Ανδρουτσόπουλο ή ήταν φυλακές και εξορία, ή κρύβονταν για να μη συλληφθούν.

Πολυτεχνείο και πανεπιστήμια

Για το τέλος άφησα τον ισχυρισμό ότι το Πολυτεχνείο, ή έστω ο “μύθος” του, ευθύνεται για τη σημερινή ομολογουμένως απαράδεκτη κατάσταση που επικρατεί στα ελληνικά πανεπιστήμια. Μπορεί ομάδες αντιεξουσιαστών, που συχνά εμπλέκονται σε επεισόδια βίας, να επικαλούνται το Πολυτεχνείο, αλλά αυτό είναι μία προσπάθειά τους να αντλήσουν πολιτική νομιμοποίηση από ένα ιστορικό γεγονός που δεν τους ανήκει, όπως δεν ανήκει και σε καμία πολιτική ομάδα ή κόμμα που επιδιώκει να το κάνει δικό της.

Για την απαράδεκτη κατάσταση στα πανεπιστήμια υπάρχει υπεύθυνος κι αυτός δεν είναι ούτε το Πολυτεχνείο, ούτε ο “μύθος” του. Είναι το πολιτικό σύστημα, που έχει αποφύγει επιμελώς να σπάσει αυγά και να επιβάλει αυτό που αποτελεί κανονικότητα σ’ όλο τον κόσμο και στον αναπτυγμένο και στον υπό ανάπτυξη. Προφανώς, ο ΣΥΡΙΖΑ είναι πιο ανεκτικός απέναντι σε φαινόμενα ανομίας στα πανεπιστήμια. Αλλά η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ είναι μία μικρή παρένθεση σ’ αυτόν τον μισό αιώνα. Ακόμα και κυβερνήσεις της ΝΔ, οι οποίες υιοθέτησαν ρητορική “μηδενικής ανοχής”, στην πράξη βολεύτηκαν, ανεχόμενες τα φαινόμενα ανομίας. Και βεβαίως όταν σημειώνεται κάποιο ακραίο περιστατικό βίας τότε απαγγέλουν και πάλι το γνωστό “ποίημά” τους για να επιστρέψουν όταν κοπάσει ο θόρυβος στα ίδια…