Η Ευρώπη των εθνικών κρατών και ο ανιστόρητος φεντεραλισμός

Η Διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης θα δώσει την ευκαιρία σε όσους ακόμα πιστεύουν στο ενοποιητικό εγχείρημα να καταθέσουν τις προτάσεις τους. Ο φεντεραλισμός αναμένεται να βρεθεί σε περίοπτη θέση στο επίπεδο της “κοινωνίας των πολιτών”, όχι επειδή έχει ισχυρό έρεισμα στους ευρωπαϊκούς λαούς, αλλά επειδή εκπροσωπείται δραστήρια στο επίπεδο των συζητήσεων για το μέλλον της EΕ.

Ας ξεκινήσουμε, όμως, από τα βασικά. Η ΕΕ αποτελείται από εθνικά κράτη. Ως εκ τούτου, η ενοποίηση δεν μπορεί να υπερβεί κάποια όρια. Μπορεί να επιτευχθεί και να διατηρηθεί μόνο εάν σεβαστεί απολύτως τα έθνη, τις πατρίδες και τους πολιτισμούς, που την συναποτελούν. Εάν, δηλαδή, σεβαστεί απολύτως τις ευαισθησίες και τις ιδιαιτερότητες κάθε εθνικής συνιστώσας.

Η Ενωμένη Ευρώπη δεν μπορεί να γίνει ένα χωνευτήρι εθνοτήτων και πολιτισμών, όπως οι HΠΑ. Όσοι οραματίζονται τον ομογενοποιημένο Ευρωπαίο δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να υπονομεύουν το ιστορικό πείραμα που συντελείται στη Γηραιά Ήπειρο. Η υπέρβαση των εθνικών κρατών από μια μετα-εθνική ομοσπονδιακή Ευρώπη είναι –τουλάχιστον για το ορατό μέλλον– πολιτικά και ψυχολογικά ανέφικτη. Γι’ αυτό και θα ήταν ολέθριο πολιτικό σφάλμα να επιβληθούν θεσμικά μέτρα προς την κατεύθυνση υπέρβασης των εθνικών κρατών.

Το έθνος παραμένει μια ισχυρή πραγματικότητα που εκδικείται όσους με δογματισμό προσπαθούν να το καταργήσουν. Η ιστορία, άλλωστε, έχει αποδείξει ότι όποιος επιχείρησε να εκβιάσει την ιστορική εξέλιξη(;) προκάλεσε συμφορές και έφερε τα ακριβώς αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτέλεσμα. Η θεωρία για την υπέρβαση των εθνικών κρατών και την αντικατάστασή τους από πολυεθνικές-πολυπολιτισμικές κρατικές οντότητες έγινε πολύ της μόδας, αλλά διαψεύδεται από τα γεγονότα.

Σοβιετική Ένωση και Γιουγκοσλαβία

Μετά την κατάρρευση των παραδοσιακών αυτοκρατοριών, η Σοβιετική Ένωση και η Γιουγκοσλαβία ήταν δύο απόπειρες για την υποχρεωτική ενσωμάτωση εθνών σε μια υπερεθνική κρατική οντότητα, με συνεκτικό ιστό μια ιδεολογία. Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης μπορεί να οφείλεται πρωτίστως στην κατάρρευση του σοβιετικού συστήματος, αλλά είναι δεδομένο ότι οι φυγόκεντρες τάσεις των εθνικών συνιστωσών λειτούργησαν διαβρωτικά. Αυτό είναι εξόφθαλμο στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, όπου η δυναμική επάνοδος του εθνισμού εξετράπη σε εθνικισμό και πολεμικές συγκρούσεις.

O 20ός αιώνας σφραγίστηκε από την ίδρυση νέων κρατών. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός κρατών προέκυψε από την κατάρρευση της αποικιοκρατίας στην Aσία και στην Αφρική. Αλλά και μετά απ’ αυτή την περίοδο, η δημιουργία νέων κρατών μέσω διασπάσεων και αποσχίσεων παρέμεινε κυρίαρχη τάση. Μόνη εξαίρεση θα μπορούσε να θεωρηθεί η EΕ. Η διαδικασία ενοποίησης της Γηραιάς Hπείρου, όμως, είναι μια τελείως διαφορετική υπόθεση. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στο τωρινό ενοποιητικό εγχείρημα και σε όλα τα προηγούμενα είναι ότι τώρα τα κράτη-μέλη παραχωρούν τμήματα της κυριαρχίας τους εθελοντικά. Το κάνουν αφενός επειδή η διαδικασία είναι δημοκρατική, αφετέρου επειδή δεν συνεπάγεται εθνική αλλοτρίωση.

Όσο μετεξελίσσεται η ΕΕ, τόσο μετεξελίσσονται και τα εθνικά κράτη που την συναποτελούν. Είναι μια διαλεκτική σχέση, η οποία δοκιμάζεται συνεχώς από τις προκλήσεις και της ίδιας της δυναμικής της και των διεθνών πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων. Παλαιότερα, η ενοποίηση της Ευρώπης είχε επιχειρηθεί μέσω της επιβολής ενός έθνους πάνω στα άλλα, μέσω της επιβολής ενός αυτοκρατορικού καθεστώτος. Αυτό είχε συμβεί με τον Καρλομάγνο, με τον Ναπολέοντα και με τον Χίτλερ.

“Νέες Χώρες” και πολυπολιτισμικότητα

Οι Αμερικανοί εμμέσως πλην σαφώς προωθούν ως διεθνές πρότυπο τη δική τους κοινωνία. Οι λεγόμενες Νέες Χώρες (π.χ. ΗΠΑ, Καναδάς, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία) δημιουργήθηκαν από μετανάστες με διαφορετικές εθνικές προελεύσεις, οι οποίοι έθεσαν στο περιθώριο τους γηγενείς. Εκ κατασκευής είναι πολυεθνικές-πολυπολιτισμικές. Στις ΗΠΑ μιλάνε για αμερικανικό έθνος, προσδίδοντας στον όρο nation μια διαφορετική έννοια από την παραδοσιακή έννοια του έθνους. Η βάση του αμερικανικού έθνους είναι ο συνταγματικός πατριωτισμός, ενώ στην ευρωπαϊκή κουλτούρα το έθνος είναι μια κοινότητα με ευρύτερους δεσμούς.

Είναι γεγονός ότι τα κύματα των νόμιμων και παράνομων μεταναστών έχουν διαφοροποιήσει ακόμα και εθνικά ομοιογενείς ευρωπαϊκές κοινωνίες. Το στοιχείο, λοιπόν, της πολυεθνικότητας-πολυπολιτισμικότητας υφίσταται πια και σ’ αυτές. Παρ’ όλα αυτά, τα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη διαφέρουν ποιοτικά από τις νέες χώρες, λόγω του τρόπου με τον οποίο συγκροτήθηκαν και λόγω της συνακόλουθης κρατικής-εθνικής ιδεολογίας τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμα κι όσα απ’ αυτά είχαν κινηθεί θεσμικά προς το μοντέλο της πολυπολιτισμικής κοινωνίας αρχίζουν να υπαναχωρούν.

Το γεγονός ότι οι Aμερικανοί υψώνουν τη σημαία της πολυπολιτισμικότητας δεν τους εμπόδισε, βεβαίως, να παίξουν το χαρτί εθνικών αλυτρωτισμών, όταν αυτό εξυπηρετούσε τα γεωπολιτικά συμφέροντά τους. Το έπραξαν πρωτίστως για να αποδυναμώσουν και να μικρύνουν τη μετασοβιετική ομοσπονδιακή Ρωσία. Το έπραξαν στη συνέχεια και με την απόσχιση του Κοσσυφοπεδίου από τη Σερβία, την ίδια ώρα που διατηρούν τεχνητά ενωμένη την εθνικά ανομοιογενή και de facto διασπασμένη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.

Εθνικά κράτη και ευρωπαϊκός φεντεραλισμός

Οι φεντεραλιστές υποτιμούν το γεγονός πως η ΕE αποτελείται από εθνικά κράτη με συγγενική αλλά διαφορετική κουλτούρα, με υπό όρους συμβιβάσιμα αλλά διαφορετικά συμφέροντα, που πηγάζουν από διαφορετικές ανάγκες. Είναι η απόκλιση εθνικών συμφερόντων που συχνά τροφοδοτεί αρνητικά στερεότυπα, ακόμα και μεταμοντέρνες αποικιακές πρακτικές. Κι αυτό οι Έλληνες το έχουμε βιώσει τραυματικά όχι μόνο στα εθνικά θέματα, αλλά και με τα Μνημόνια, όταν σε χρόνο ρεκόρ αξιωματούχοι και ΜΜΕ μετέτρεψαν την Ελλάδα σε “μαύρο πρόβατο”.

Στην Ευρώπη, λοιπόν, δεν ταιριάζει το τυπικό ομοσπονδιακό μοντέλο. Οι παραδοσιακές συνταγές δεν μπορούν να δώσουν λύση σ’ ένα τόσο μοναδικό και χωρίς ιστορικό προηγούμενο ενοποιητικό εγχείρημα. Αντιθέτως, μπορεί να του προκαλέσουν ανήκεστο βλάβη. Οι θεσμικές λύσεις πρέπει να είναι πρωτότυπες και να συνδυάζουν λειτουργικά τον κοινοτικό με τον διακυβερνητικό χαρακτήρα του μηχανισμού λήψης αποφάσεων.

Η ενοποίηση μπορεί να επιτευχθεί εάν γίνουν απολύτως σεβαστές οι ευαισθησίες και οι ιδιαιτερότητες κάθε συνιστώσας. Για να είναι ευσταθές και να έχει ιστορική προοπτική το ενοποιητικό εγχείρημα πρέπει κάθε χώρα-μέλος να συμμετέχει με τις εθνικές αποσκευές της κι όχι εθνικά πολτοποιημένη. Ας μην ξεχνάμε το γεγονός ότι η ΕΕ είναι προϊόν της πολιτικής βούλησης εθνικών κρατών.

Ο διακυβερνητικός χαρακτήρας ούτε είναι εφικτό ούτε σωστό να καταργηθεί. Η λήψη των σημαντικών αποφάσεων από μια ευρωπαϊκή υπερκυβέρνηση και από το Ευρωκοινοβούλιο δεν θα γίνει δεκτή από τους ευρωπαϊκούς λαούς, ακόμα κι αν γινόταν αποδεκτή από τις κυβερνήσεις. Η διακυβερνητική δομή πρέπει να συνλειτουργεί παραλλήλως με κοινοτικούς θεσμούς. Η συνθήκη της Λισσαβόνας, άλλωστε, περιόρισε σημαντικά την αρχή της ομοφωνίας προς όφελος της αρχής της ειδικής πλειοψηφίας.

Ευρώ και πολιτική ενοποίηση

Οι θεσμοί που στο όνομα της ευρωπαϊκής συνισταμένης ουσιαστικά ισοπεδώνουν τις εθνικές συνιστώσες έρχονται σε αντίθεση με την ιστορία και τη φύση της Ευρώπης. Οι Ευρωπαίοι δεν θα πάψουν ποτέ να είναι πρώτα Γάλλοι, Γερμανοί, Έλληνες κτλ. Υπό προϋποθέσεις, αυτό δεν τους εμποδίζει να είναι και καλοί Ευρωπαίοι. Όσοι με ιεραποστολικό δογματισμό θεωρούν ότι το έθνος είναι από τη φύση του εμπόδιο στη διαδικασία της ενοποίησης που πρέπει να καταργηθεί ουσιαστικά υπονομεύουν αυτό που οραματίζονται.

Είναι αντίφαση να υπάρχει κοινό νόμισμα και π.χ. διαφορετικοί δημοσιονομικοί κανόνες. Για να επιβιώσει το ευρώ απαιτείται πραγματική οικονομική σύγκλιση, η οποία είναι προϋπόθεση για την πολιτική ενοποίηση. Η κρίση, όμως, έδειξε ότι το ενοποιητικό εγχείρημα είναι πολύ πιο αβαθές από όσο πολλοί πίστευαν. Στα δύσκολα, λοιπόν, επικράτησε κατά κανόνα η εθνική ιδιοτέλεια, διανθισμένη με έμμεσα πλην σαφή επιθετικά χαρακτηριστικά.

Η υιοθέτηση του ευρώ ήταν ένα άλμα στη μακρά πορεία προς την Ενωμένη Ευρώπη, το οποίο, όμως, όξυνε τη μονομέρεια του ενοποιητικού εγχειρήματος, καθιστώντας απειλητική την ανισορροπία μεταξύ οικονομικής και πολιτικής σφαίρας. Η συζήτηση συχνά εκτρέπεται σε τεχνοκρατικές λεπτομέρειες, αλλά ο πυρήνας του προβλήματος είναι απλός: Εάν η Ευρώπη δεν βαδίσει τα επόμενα χρόνια προς μια μορφή πολιτικής ένωσης, η νομισματική ένωση αργά ή γρήγορα θα ξαναβρεθεί μετέωρη.

Αυτή η ανισορροπία έχει ήδη προκαλέσει αντιφάσεις και προβλήματα. Πολλοί παρατηρητές επισημαίνουν ότι η Ενωμένη Ευρώπη δεν θα μπορέσει ποτέ να αποκτήσει την ενότητα των άλλων μεγάλων δυνάμεων. Με παραδοσιακούς όρους, αυτό είναι ακριβές. Εντούτοις, αυτό που εκ πρώτης όψεως εμφανίζεται ως αξεπέραστο εμπόδιο, υπό προϋποθέσεις μπορεί να αποδειχθεί βάση για την ανάδυση ενός νέου τύπου πλανητικού παίκτη.