Με ποια όπλα η ΕΕ καταπολεμά την παραπληροφόρηση στο Internet

Όταν οι ερευνητές γεγονότων (fact checkers), μέσα σε λίγες μέρες, εντόπισαν και απέδειξαν τα ψέματα και την παραπληροφόρηση, οι πλατφόρμες απέσυραν το βίντεο. Ήταν όμως αργά, καθώς εκατομμύρια άνθρωποι το είχαν δει και κάποιοι συνέχισαν να το αναπαράγουν. Αυτό δεν είναι μεμονωμένο περιστατικό.

Την περίοδο της πανδημίας, η Κομισιόν εντόπισε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εκατοντάδες χιλιάδες άρθρα και εκατομμύρια αναφορές, που διέσπειραν μυθεύματα για τον ιό, όπως ότι διαδίδεται από τις κεραίες 5G, εσφαλμένες οδηγίες υγιεινής, όπως ότι το πλύσιμο χεριών δεν ωφελεί, ή ο κορονοϊός είναι επικίνδυνος μόνο για τους ηλικιωμένους, ρητορική μίσους κατά συγκεκριμένης εθνοτικής ομάδας και πώληση “θαυματουργών” προϊόντων.

Η παραπληροφόρηση έφθασε σε τέτοιο σημείο που μια αμερικανική μελέτη στο International Journal of Communication, απέδειξε ότι όσο περισσότερες οι ειδήσεις για τον κορονοϊό, ειδικά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τόσο χαμηλότερα τα επίπεδα γνώσης του κόσμου και τόσο υψηλότερη η εμπιστοσύνη σε ψευδείς πληροφορίες.

Η πανδημία τελείωσε, όμως το “ανοιχτό ίντερνετ” ειδικά στις ευρωπαϊκές χώρες, που προστατεύουν την ελευθερία της έκφρασης, εξακολουθεί να είναι εκτεθειμένο σε κακόβουλες ενέργειες που απειλούν τη δημόσια υγεία και ακόμα χειρότερα, την κοινωνική συνοχή, τη δημοκρατία και την ίδια την ΕΕ. Τις διαστάσεις του φαινομένου της διεθνούς παραπληροφόρησης περιγράφει το βιβλίο “International Disinformation. A handbook for analysis and response” (επιχορήγηση από το Horizon Europe).

Οι συγγραφείς αναφέρουν διάφορους τρόπους αναχαίτισης της απειλής, όπως θέσπιση αυστηρών ευρωπαϊκών κανόνων για να καταστούν οι εταιρίες τεχνολογίας υπόλογες για τις πληροφορίες που διακινούνται στο ίντερνετ. Αυτό ήδη έγινε, μόνο που η πλειοψηφία των εταιριών είναι αμερικανικές, με αποτέλεσμα τη διπλωματική διαμάχη που παρακολουθούμε τους τελευταίους μήνες μεταξύ ΗΠΑ και Κομισιόν. Έχοντας αυτά κατά νου, έχουν ενδιαφέρον η πορεία μέχρι τη νομοθετική ρύθμιση, ο ρόλος εν προκειμένω της πανδημίας και οι εκτιμήσεις για το ποια είναι η λύση, αν υπάρχει.

Κώδικας, Οκτώβριος 2018

Το 2014, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, οι Αρχηγοί Κρατών της ΕΕ ανέθεσαν στην Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) να αναλάβει δράση κατά της διεθνούς παραπληροφόρησης. Η ΕΥΕΔ σύστησε την ειδική ομάδα “East StratCom” για “την αποκάλυψη ρωσικών παραπλανητικών αφηγημάτων και την αφύπνιση του κοινού”. Με βάση Ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου (2017) η Κομισιόν προέβη στην Ανακοίνωση “Αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης στο διαδίκτυο: μια Ευρωπαϊκή Προσέγγιση” (Απρίλιος 2018), με την οποία πρότεινε την αυτορρύθμιση των διαφημιστικών εταιριών και των γιγάντων της τεχνολογίας και του ίντερνετ.

Η αυτό-ρύθμιση έγινε με τον Κώδικα, “Ευρωπαϊκός Κώδικας Δεοντολογίας κατά της Κακόβουλης Παραπληροφόρησης (Κώδικας 2018) που υπογράφηκε από Google-Facebook-Twitter,-Mozilla-την Ένωση Διαδικτυακών Πλατφόρμων (EDIMA), ενώσεις διαφημιστικών εταιριών και αργότερα Microsoft, Tik Tok και εθνικές Ενώσεις Γαλλίας-Τσεχίας-Πολωνίας και Δανίας (οι υπογράφοντες). Αφορά την “κακόβουλη παραπληροφόρηση” δηλαδή «ψευδείς ή παραπειστικές πληροφορίες, που δημιουργούνται, παρουσιάζονται και διαδίδονται για οικονομικό κέδρος ή για την εξαπάτηση του κοινού και δύνανται να προκαλέσουν δημόσια βλάβη, απειλώντας τις δημοκρατικές πολιτικές και κανονιστικές διαδικασίες και κοινά αγαθά, όπως η υγεία, το περιβάλλον ή η ασφάλεια».

Με σεβασμό στην ελευθερία έκφρασης και την αρχή του “ανοιχτού διαδικτύου”, οι υπογράφοντες δεσμεύτηκαν να μη χρηματοδοτούν φορείς που διαδίδουν ψευδείς πληροφορίες, να προβάλουν κατά προτεραιότητα τις αυθεντικές πληροφορίες και να παρέχουν τη δυνατότητα στους χρήστες να καταγγέλλουν παραπλανητικές αναρτήσεις και να κάνουν πολύπλευρη έρευνα. Επίσης δεσμεύτηκαν να υποβάλουν Έκθεση στην Κομισιόν ετησίως.

Μελέτη του 2017 εντόπισε απόπειρες παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια εκλογών σε τουλάχιστον 18 χώρες. Διόλου τυχαία, πριν τις Ευρωεκλογές του 2019, το 83% των Ευρωπαίων πίστευε ότι η παραπληροφόρηση αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία. Υπό την πίεση αυτή, το 2018, Κομισιόν και ΕΥΕΔ εξέδωσαν “Σχέδιο Κοινής Δράσης κατά της Παραπληροφόρησης”, απευθυνόμενο σε δημόσιες αρχές, δημοσιογράφους, ερευνητές, ελεγκτές γεγονότων, την κοινωνία των πολιτών και τις διαδικτυακές πλατφόρμες. Αυτό που κυρίως πρότειναν ήταν η εφαρμογή του Κώδικα και η συνεργασία με ΝΑΤΟ και G7. Παρόμοιο είναι το πνεύμα της Έκθεσης για τις Ευρωεκλογές, που δημοσίευσε η Κομισιόν το 2019.

Infodemic και “πώς να λέμε τα πράγματα σωστά”

Εντωμεταξύ ξέσπασε η πανδημία. Στη Σύνοδο Κορυφής της 26ης Μαρτίου 2020, συζητήθηκε η παραπληροφόρηση σχετικά με τον COVID-19. Οι Αρχηγοί Κρατών συμφώνησαν ότι πρέπει να καταπολεμηθεί αποτελεσματικά, προκειμένου να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα των κοινωνιών και κάλεσαν την Κομισιόν και την ΕΥΕΔ να αναλάβουν δράση. Το αίτημα επανέλαβαν Υπουργοί Εξωτερικών και Ευρωκοινοβούλιο. Κατόπιν αυτών, Κομισιόν και ΕΥΕΔ εξέδωσαν την Κοινή Ανακοίνωση “Καταπολέμηση της παραπληροφόρησης σχετικά με τον COVID-19. Πώς να λέμε τα γεγονότα σωστά” (Ιούνιος 2020), ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι η πανδημία συνοδεύτηκε από μια πρωτόγνωρη “πανδημία παραπληροφόρησης (infodemic)”.

Ο όρος δημιουργήθηκε από την ΠΟΥ για να περιγράψει «τις υπερβολικές πληροφορίες, περιλαμβανομένων παραπλανητικών ή ψευδών, σε ψηφιακό ή φυσικό περιβάλλον, κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας, που προκαλούν σύγχυση και επικίνδυνες συμπεριφορές βλαπτικές για την υγεία». Η infodemic ήταν επικίνδυνη, διότι υπονόμευσε την αποτελεσματική αντιμετώπιση της κρίσης δημόσιας υγείας. Βρήκε πρόσφορο έδαφος λόγω της αγωνίας εκατομμυρίων ανθρώπων από τον υποχρεωτικό εγκλεισμό, σε συνδυασμό με την αυξημένη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της έλλειψης γνώσεων για τον καινοφανή ιό. Γενικά ο “πληροφοριακός θόρυβος” είχε σοβαρές συνέπειες για την υγεία των ανθρώπων, καθώς τους ωθούσε να αγνοήσουν τις επίσημες συμβουλές.

Ευνόησε την εκμετάλλευση, το κυβερνοέγκλημα, την ξενοφοβία και το ρατσισμό. Είχε οικονομικό αντίκτυπο και δίχασε τους πολίτες, απειλώντας την κοινωνική συνοχή. Αμφισβήτησε τις Αρχές και τα παραδοσιακά ΜΜΕ, απειλώντας έτσι τους δημοκρατικούς θεσμούς, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ήταν μέρος επικοινωνιακής εκστρατείας από ξένους ή εγχώριους παράγοντες, με στόχο την υπονόμευση των δημοκρατιών και της ΕΕ, την κοινωνική αναταραχή και διασάλευση της δημόσιας τάξης (πχ οι εκστρατείες επηρεασμού από Ρωσία και Κίνα, όπως περιγράφονται στον ιστότοπο της ΕΥΕΔ).

Όπως η πανδημία έτσι και η infodemic δεν γνωρίζει σύνορα. Για το λόγο αυτό η Κοινή Ανακοίνωση πρότεινε ενίσχυση της στρατηγικής επικοινωνίας εντός και εκτός ΕΕ και συνεργασία με ΕΥΕΔ, G7, NATO, ΠΟΥ και διεθνείς εταίρους. Επίσης η Κοινή Ανακοίνωση εξήρε τη μεγάλη σημασία της συνεργασίας με τις εταιρίες τεχνολογίας, στα πλαίσια του Κώδικα, για τη μάχη κατά της διαδικτυακής παραπληροφόρησης.

Πληθώρα μέτρων για την παραπληροφόρηση 

Ένα χρόνο αργότερα, όλοι συμφώνησαν ότι ο Κώδικας αποτέλεσε παγκόσμιο πρότυπο δομημένου και διαφανούς διαλόγου μεταξύ των εταιριών τεχνολογίας και των θεσμικών οργάνων, ευρωπαϊκών και εθνικών. Οι εταιρίες ανέλαβαν δράση κατά λογαριασμών που χρησιμοποιούν τεχνικές χειραγώγησης και παραπληροφόρησης. Απέσυραν ή απέτρεψαν τη δημιουργία ψεύτικων λογαριασμών και τη χρήση κακόβουλων bots, δηλαδή λογαριασμών που δημιουργούνται και διαχειρίζονται από ψηφιακούς αλγορίθμους.

Χρησιμοποίησαν τεχνητή νοημοσύνη για να ανακαλύψουν και να μπλοκάρουν εκατοντάδες εκατομμύρια ψεύτικους λογαριασμούς και λογαριασμούς προώθησης μη αυθεντικών πληροφοριών και επιχειρήσεις άσκησης επιρροής. Παράδειγμα, το Facebook απενεργοποίησε 2.19 δισ. ψεύτικους λογαριασμούς το πρώτο τετράμηνο του 2019. Από Σεπτέμβριο 2018 μέχρι Αύγουστο 2019, η Google κατάργησε 10.842.500 YouTube channels. Από Ιανουάριο μέχρι Αύγουστο 2019, το Twitter κατάργησε 126.025.294 λογαριασμούς.

Για την ενδυνάμωση των καταναλωτών, οι πλατφόρμες επένδυσαν σε τεχνολογία που προβάλει την αξιόπιστη πληροφόρηση και επιτρέπει στους χρήστες να δουν όλες τις πτυχές ενός θέματος δημοσίου ενδιαφέροντος. Μέσω της λειτουργίας “Full Coverage” στα Google News, οι χρήστες μπορούν να ενημερωθούν πολύπλευρα σχετικά με το θέμα που τους ενδιαφέρει. Η υπηρεσία “Microsoft News” συνεργάστηκε με πάνω από 1.000 πηγές ειδήσεων παγκοσμίως για να εξασφαλίσει υψηλού επιπέδου περιεχόμενο. Επίσης οι πλατφόρμες συνεργάστηκαν με ελεγκτές γεγονότων, εξασφάλισαν τα εργαλεία για την καταγγελία περιστατικών παραπληροφόρησης και συμμετείχαν στην πρωτοβουλία “Journalism Trust”.

Ειδικά όσον αφορά τη πανδημία, οι πλατφόρμες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη μάχη κατά της παραπληροφόρησης. Facebook, Google, Microsoft, TikTok, Twitter και Mozilla ανέφεραν ότι αύξησαν την προβολή των αυθεντικών πληροφοριών της ΠΟΥ και των εθνικών Αρχών. Δημιούργησαν νέα εργαλεία για τη διευκόλυνση της πρόσβασης σε σχετικές και αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με την εξέλιξη της κρίσης, αν και μη διαθέσιμα σε όλα τα Κράτη-Μέλη.

Απέσυραν περιεχόμενο ικανό να προκαλέσει σωματική βλάβη ή να ακυρώσει πολιτικές δημόσιας υγείας. Περιόρισαν τις παραπλανητικές διαφημίσεις και, αντίστροφα, προέβαλαν δωρεάν διαφημίσεις από κυβερνητικά όργανα και υγειονομικούς Οργανισμούς. Οι εταιρίες δήλωσαν τα εξής αριθμητικά δεδομένα: Google Search παραχώρησε προτεραιότητα σε άρθρα που δημοσίευαν ελεγκτές γεγονότων και είχαν πάνω από 155 εκατ. αναγνώσεις το πρώτο μισό του 2020. YouTube εξέτασε 100.000 βίντεο και εξ αυτών απέσυρε 15.000 το Μάρτιο και Απρίλιο 2020.

Αντίστροφα, προώθησε περιεχόμενο με πληροφορίες για τον κορονοϊό από διεθνείς και εθνικούς υγειονομικούς Οργανισμούς, με πάνω από 300 δις αναγνώσεις σε όλο τον κόσμο. Το Facebook έφτιαξε το COVID-19 Information Centre, ένα κεντρικό σημείο προβολής ειδήσεων σε αληθινό χρόνο και πληροφοριών από εθνικές αρχές, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δημόσιας Υγείας και την ΠΟΥ, καθώς και συμβουλών για την κοινωνική αποστασιοποίηση και τη στήριξη των συνανθρώπων. Το Information Centre λειτούργησε σε 189 χώρες, των ευρωπαϊκών περιλαμβανομένων. Το επισκέφτηκαν συνολικά πάνω από 2 δις άνθρωποι.

Και αφαίρεση αναρτήσεων

Περαιτέρω, το Facebook αφαίρεσε περιεχόμενο ικανό να βλάψει την υγεία και ζωή, για παράδειγμα ενθαρρύνοντας συναθροίσεις ή προωθώντας μάσκες, απολυμαντικά χεριών, διαγνωστικά τεστ. Μαζί με Instagram εφάρμοσαν την πολιτική “Misinformation and Harm”, την οποία είχαν εφαρμόσει το 2018 σχετικά με την επιδημία ιλαράς στη Σαμόα και την επιδημία πολυομελίτιδας στο Πακιστάν.

Το 2ο τετράμηνο 2020 αφαίρεσαν πάνω από επτά εκατ. αναρτήσεις, με τη βοήθεια εμπειρογνωμόνων για θέματα εμβολιασμού, δημόσιας υγείας, ελευθερίας έκφρασης και κοινωνιολόγους από όλα τα Κράτη της ΕΕ. Επίσης η Meta ενίσχυσε οικονομικά τους δημοσιογράφους που κάλυπταν το θέμα του κορονοϊού μέσω του COVID-19 Community Network Grant. Microsoft News δημιούργησε κέντρα ενημέρωσης για τον COVID-19. Το Twitter έβαλε στη μαύρη λίστα τα tweets με περιεχόμενο αντίθετο από τις επίσημες οδηγίες των δημόσιων αρχών. Επίσης 160 εκατ. άνθρωποι επισκέφτηκαν τις σελίδες που έφτιαξε σχετικά με τον κορονοϊό, όπου αναφέρονται τα tweets ενός αριθμού αυθεντικών και αξιόπιστων πηγών, από κυβερνήσεις, την κοινωνία των πολιτών και τα ΜΜΕ, σε τοπικές γλώσσες.

Το LinkedIn έστειλε το European Daily Rundown, μια περίληψη ειδήσεων από έμπειρους δημοσιογράφους, σε περίπου 10 εκατ. μέλη. Το Mozilla χρησιμοποίησε το Firefox snippets και Pocket για να προωθήσει πληροφορίες από τον ΠΟΥ, οδηγώντας σε πάνω από 35 εκατ. αναγνώσεις και 25.000 κλικ μόνο από τη Γερμανία και Γαλλία στα snippets και 800.000 αναγνώσεις ιστοσελίδων από περίπου 500.000 χρήστες σε όλο τον κόσμο. Επίσης το Mozilla παρέσχε εμπειρογνωμοσύνη και άνοιξε τη χρήση βάσεων δεδομένων στο Firefox, για να βοηθήσει ερευνητές στη μελέτη των μέτρων κοινωνικής απομόνωσης.

Ωστόσο η αυτο-ρύθμιση είχε μειονεκτήματα: δεν συμμετείχαν όλοι οι πάροχοι ψηφιακών υπηρεσιών, δεν υπήρχαν δείκτες αποτελεσματικότητας, σαφείς ορισμοί, κοινές πρακτικές και τεχνικά εργαλεία, ούτε επαρκή στοιχεία για την ανίχνευση των επικίνδυνων τάσεων, η συνεργασία με ερευνητές και δημοσιογράφους ήταν ανεπαρκής και τέλος η προσοχή επικεντρώθηκε μόνο σε φορείς χειραγώγησης της κοινής γνώμης προερχόμενους από τρίτες χώρες. Μετά ταύτα, η τ. Επίτροπος Βέρα Γιουρόβα δήλωσε ότι «ήρθε η ώρα να προχωρήσουμε πέρα από τα μέτρα αυτο-ρύθμισης». Η ίδια ιδέα προτάθηκε με το “Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για τη Δημοκρατία” (τέλη 2020).