Ο Κάρολος Παπούλιας και η επιστροφή στα γεγονότα της 28ης Οκτωβρίου 2011

Τέσσερις λέξεις χαρακτηρίζουν την πολιτική διαδρομή και ταυτότητα του Κάρολου Παπούλια: Πατριώτης, δημοκράτης, σοσιαλιστής, Ηπειρώτης. Ένα στοιχείο που κάνει εντύπωση είναι η ιστορία του ονόματός του. Σύμφωνα με όσα έχουν γραφεί σχετικά, ο νονός του, στρατηγός Βλάχος, επιστήθιος φίλος του επίσης στρατιωτικού πατέρα του Γρηγόρη Παπούλια, τον οποίον ο Κάρολος θα χάσει στην παιδική του ηλικία, ήταν ένθερμος υποστηρικτής της μαρξιστικής σοσιαλδημοκρατίας.

Γι’ αυτό έδωσε στον βαφτισιμιό του το όνομα Κάρολος, από τον Γερμανό σοσιαλδημοκράτη ηγέτη και διανοούμενο, Καρλ Κάουτσκι, τον επικαλούμενο και “πάπα του μαρξισμού”. Ήταν η πιο επιφανής μορφή, μαζί με τον Έντουαρντ Μπερνστάιν, της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας της περιόδου 1889-1914 και από τις σημαντικότερες μέχρι το θάνατό του, το 1938. Η ρίζα του αριστερού βενιζελισμού ήταν ισχυρή.

Ο Παπούλιας από τη Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων βρέθηκε μαθητής στο 7ο Γυμνάσιο στο Παγκράτι. Πρωταθλητής του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου, σπούδασε Νομικά στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Μιλάνου και Κολωνίας, όπου αναγορεύθηκε σε διδάκτορα στο Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο. Νεαρός μαθητής συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση. Η επιβολή της δικτατορίας τον βρήκε στην Δυτική Γερμανία, όπου πρωτοστάτησε στην αντιδικτατορική οργάνωση Σοσιαλιστική Δημοκρατική Ένωση. Εκείνη την περίοδο θα συναντηθεί με τον Ανδρέα Παπανδρέου. Τα στοιχεία του πατριωτισμού, της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού υπήρξαν δομικά στην ενότητά τους στην πολιτική ταυτότητα του Κάρολου Παπούλια και θα τον συνοδεύουν σε όλη του τη ζωή.

Ιδρυτικό μέλος του ΠΑΣΟΚ, βουλευτής Ιωαννίνων από το 1977 μέχρι το 2004. Μόνιμος υπουργός στις κυβερνήσεις του Ανδρέα Παπανδρέου, ως υφυπουργός και αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών (1981-1985) και υπουργός Εξωτερικών (1985-1989 και 1993-1996). Στην οικουμενική κυβέρνηση Ζολώτα, ο Παπούλιας διετέλεσε αναπληρωτής υπουργός Άμυνας (1989-1990).

Ανήκε στο στενό πυρήνα των συνεργατών του Ανδρέα Παπανδρέου, εκφράζοντας σημαντικές πτυχές των διεθνοπολιτικών παρεμβάσεων του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ. Κάποιοι/ες εξακολουθούν μέχρι και σήμερα ακόμα να αναφέρονται με όρους απαξιωτικούς στον “τριτοκοσμισμό” του Ανδρέα Παπανδρέου, απηχώντας τον ιδεολογικό μεταπρατισμό τους. Ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ είχε μια παγκοσμιοποιημένη θεώρηση, μιλώντας με μεταγενέστερους όρους της δεκαετίας του ’90, η οποία πήγαζε από το νεομαρξιστικό σχήμα μητρόπολη-περιφέρεια και τη θεωρία της εξάρτησης. Ο Ανδρέας Παπανδρέου «ήταν ένας διανοητής των διεθνών σχέσεων», όπως τον χαρακτήριζε ο Παπούλιας.

Ο χειρισμός του Σκοπιανού

Ο Κάρολος συνέδεσε το όνομά του με την εξωτερική πολιτική της δεκαετίας του 1980, με τη βαλκανική πολιτική (ιδίως με Βουλγαρία και Αλβανία) και τα ελληνοτουρκικά. Ο ίδιος βρισκόταν μάλλον εγγύτερα σε συμβιβαστικές προσεγγίσεις, χωρίς ποτέ να κλονιστεί η σχέση εμπιστοσύνης με τον Ανδρέα Παπανδρέου. Υλοποιούσε έμπρακτα και τις συγκρουσιακές στιγμές του πρωθυπουργού του, όπως τη διαχείριση της ελληνοτουρκικής κρίσης του Μαρτίου 1987, με την αποστολή του στη Σόφια. Το ίδιο και την “πολιτική Νταβός” (Μνημόνιο Παπούλια-Γιλμάζ, συμφωνία Βουλιαγμένης τον Μάιο 1988).

Στην τελευταία κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου (1993-96), ως υπουργός Εξωτερικών, συνέβαλε αποφασιστικά στην έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Κυπριακής Δημοκρατίας με την ΕΕ, κατά τη Σύνοδο Κορυφής στο Έσσεν (Δεκέμβριος 1994). Την ίδια περίοδο διαχειρίστηκε το ζήτημα των Σκοπίων μαζί με τον πρωθυπουργό. Υπάρχει δήλωση του Ανδρέα Παπανδρέου (Ιανουάριος 1994) ότι το συγκεκριμένο θέμα το χειρίζεται αποκλειστικά ο ίδιος με τον υπουργό Εξωτερικών.

Ήταν αποδοκιμασία δηλώσεων εκείνη την εποχή του αναπληρωτή υπουργού Εξωτερικών Θόδωρου Πάγκαλου και του υφυπουργού Εξωτερικών Γιώργου Παπανδρέου, οι οποίοι κινούνταν σε υποχωρητική γραμμή, εσωτερικεύοντας ενδεχομένως πιέσεις του δυτικού παράγοντα. Ειδικά για τις σχετικές δηλώσεις Πάγκαλου ενώπιον της Επιτροπής Εξωτερικών της Βουλής, υπάρχει δήλωση αποδοκιμασίας και από τον τότε κυβερνητικό εκπρόσωπο Ευάγγελο Βενιζέλο.

Λίγες μέρες μετά, τον Φεβρουάριο 1994, η ελληνική κυβέρνηση θα προχωρήσει στην επιβολή του εμπάργκο, ενώ 1,5 χρόνο μετά, τον Σεπτέμβριο 1995, ο Παπούλιας θα υπογράψει την Ενδιάμεση Συμφωνία, αίροντας το εμπάργκο και επιτυγχάνοντας την αλλαγή της σημαίας, τη δέσμευση για τροποποίηση αλυτρωτικών άρθρων στο Σύνταγμα της γειτονικής χώρας, αναγνωρίζοντας το θέμα της ονομασίας ως διμερές ζήτημα προς επίλυση με διαπραγματεύσεις μεταξύ των δύο κρατών. Αυτή ήταν και η τελευταία σημαντική ενέργειά του ως υπουργός Εξωτερικών.

Ο Παπούλιας Πρόεδρος 

Το 2005, ο τότε πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής θα τον προτείνει για Πρόεδρο της Δημοκρατίας, καθιστώντας άτυπη παράδοση την πρακτική που είχε εγκαινιάσει ο Ανδρέας Παπανδρέου το 1995, με την επιλογή τότε του Κωστή Στεφανόπουλου. Δηλαδή ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας να προέρχεται από άλλη παράταξη από την κυβερνητική πλειοψηφία που τον προτείνει. Η άτυπη αυτή παράδοση έχει διατηρηθεί μέχρι και σήμερα.

Βέβαια τα πρόσωπα που προτείνονται, πέραν του ότι προέρχονται από άλλη παράταξη, έχουν στοιχεία που “συγγενεύουν” με τις κατευθύνσεις και τις πολιτικές στοχεύσεις του εκάστοτε πρωθυπουργού. Αυτό αφορά τόσο την περίπτωση Ανδρέα Παπανδρέου (Κωστής Στεφανόπουλος), όσο και την περίπτωση Κώστα Καραμανλή (Κάρολος Παπούλιας), αλλά και του Αλέξη Τσίπρα (Προκόπης Παυλόπουλος) και του Κυριάκου Μητσοτάκη (Κατερίνα Σακελλαροπούλου).

Είναι ενδιαφέρουσα η σύντομη προσφώνηση της Άννας Ψαρούδα-Μπενάκη, με την ιδιότητα της Προέδρου της Βουλής, προς τον Κάρολο Παπούλια, όταν αναλαμβάνει τα καθήκοντά του ως Πρόεδρος Δημοκρατίας. Μια προσέγγιση της διαδικασίας μετασχηματισμού του κράτους εν τω γίγνεσθαι στις σύγχρονες συνθήκες, επισημαίνοντας τα σχετικά θέματα που ανακύπτουν:

Η θητεία του Κάρολου Παπούλια στο αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας συνέπεσε με τη δυσκολότερη περίοδο της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, λόγω της κατάρρευσης της οικονομίας, της μνημονιακής υπαγωγής και της κοινωνικής έκρηξης. Ο ίδιος, ευγενής πάντα, με καθαρό, αλλά χωρίς οξύτητες λόγο, ήταν μια φωνή πατριωτικής δημοκρατικής ενότητας και κοινωνικής συμφιλίωσης. Είναι χαρακτηριστική η δημόσια απεύθυνση του σε ομιλία του στις ένοπλες δυνάμεις, προς τον Σόιμπλε και εταίρους, καλώντας παράλληλα την πολιτική τάξη της χώρας να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, αμέσως μετά την ψήφιση του δεύτερου Μνημονίου τον Φεβρουάριο 2012.

Μια πολύ σημαντική στιγμή ήταν η επίσκεψη του Προέδρου της Γερμανίας, Γιόαχιμ Γκάουκ, στο μαρτυρικό χωριό Λιγκιάδες των Ιωαννίνων το 2014 παρουσία του Παπούλια. Ήταν μια κίνηση αλα Μπραντ αναγνώρισης του εγκλήματος πολέμου, μνήμης και συμφιλίωσης, αλλά και διατήρησης της διεκδίκησης των γερμανικών οφειλών, δεδομένης της παρουσίας του Εθνικού Συμβουλίου Διεκδίκησης Οφειλών της Γερμανίας προς στην Ελλάδα στη συνάντηση.

Η ανακοίνωση της ΝΔ

Η ΝΔ σε ανακοίνωσή της απευθυνόμενη προς τον ΣΥΡΙΖΑ, επιλέγει να αναφερθεί στα γεγονότα της 28ης Οκτωβρίου 2011 στην Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για ανιστόρητη ανακοίνωση, δεδομένου ότι εκείνη την περίοδο και η ΝΔ βρισκόταν ακόμα απέναντι στις μνημονιακές πολιτικές. Πρόκειται για προσπάθεια μικροκομματικής εργαλειοποίησης της απώλειας του Παπούλια.

Οι άθλιες εκφράσεις που ακούστηκαν τότε εναντίον του ήταν άδικες και απαράδεκτες τόσο προς το πρόσωπό του, όσο και προς τον θεσμό που εκπροσωπούσε. Τι συνέβαινε όμως τότε στη χώρα; Γιατί υπήρξε κατακόρυφη άνοδος της κοινωνικής πάλης; Ήταν προϊόν “λαϊκισμού”; Αυτό που συνέβη ήταν η κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας, η μνημονιακή υπαγωγή της χώρας και η έλευση του ΔΝΤ, χωρίς καμία δημοκρατική νομιμοποίηση.

Ο συνδυασμός αυτών των καταστάσεων προκάλεσε έκρηξη της λαϊκής οργής, που έλαβε διάφορες μορφές την περίοδο 2010-12. Τελικά οδήγησε σε πρόωρες εκλογές και στην εκλογική κατάρρευση του ΠΑΣΟΚ στις διπλές εκλογές του 2012. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά τα συγκρουσιακά επεισόδια “τύπου 2011” μειώθηκαν κατακόρυφα, μέχρι που εξαφανίστηκαν.

Η ανακοίνωση Τσίπρα

Χαρακτηριστική είναι και η ανακοίνωση του Αλέξη Τσίπρα, αφού δηλώνει τη δυσκολία του ΣΥΡΙΖΑ να μετεξελιχθεί σε μαζικό κόμμα, όπως και τη διαρκή προσπάθεια επιβολής του 3% στο 30%. Συγκεκριμένα στη δήλωσή του για τον Παπούλια, ο Τσίπρας επιλέγει να μην αναφέρει τις λέξεις “Ανδρέας Παπανδρέου” και “ΠΑΣΟΚ”. Ας σημειωθεί ότι ο ΣΥΡΙΖΑ δεν ψήφισε ούτε το 2005, ούτε το 2010 τον Παπούλια για Πρόεδρο της Δημοκρατίας.

Το ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ επέλεξε να μην εκδώσει ανακοίνωση σχετικά με τα γεγονότα της 28ης Οκτωβρίου 2011 και να πάρει μέρος στην αντιπαράθεση ΝΔ-ΣΥΡΙΖΑ. Η γραμμή φαίνεται να είναι η ενότητα και το μέλλον, όχι το παρελθόν. Δείχνει να ερμηνεύει –ορθά κατά τη γνώμη μου– το μήνυμα της μαζικής συμμετοχής των πολιτών και του αποτελέσματος στις πρόσφατες ανοιχτές εκλογές στο ΚΙΝΑΛ.

Το θέμα της ανάκτησης μιας κοινής ερμηνείας της ιστορίας είναι κομβικό για ένα χώρο. Πάντα σε σχέση με το συγκεκριμένο ζήτημα της 28ης Οκτωβρίου 2011 και την απώλεια του Κάρολου Παπούλια, είναι χαρακτηριστική η διαφορετική προσέγγιση της δήλωσης του Νίκου Ανδρουλάκη, όπου επιλέγει να μην αναφερθεί καθόλου στο συγκεκριμένο γεγονός και του Γιώργου Παπανδρέου, ο οποίος εστιάζει στα γεγονότα της 28ης Οκτωβρίου 2011.

Κλείνοντας, ο Κάρολος Παπούλιας ήταν ένας πατριώτης δημοκράτης, καθώς και ο πρώτος και μόνος μέχρι σήμερα σοσιαλιστής Πρόεδρος της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Το πέρασμά του από τον δημόσιο βίο ήταν πολύ θετικό. Οι Έλληνες θα τον θυμούνται.