Ο κορονοϊός μας φέρνει και τον Μεγάλο Αδελφό

Ζωηρή συζήτηση έχει προκύψει τις τελευταίες ημέρες σε διεθνές επίπεδο για τις συνέπειες του κορονοϊού στη χάραξη κρατικών πολιτικών σε διαφορετικά πεδία, ανάμεσα στα οποία και στη διείσδυση με σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες στον ιδιωτικό βίο των πολιτών ως μέτρο εντοπισμού της πορείας μετάδοσης του ιού και χαρτογράφησης της διασποράς του. Κράτη της Ασίας ήδη ισχυρίζονται ότι η ψηφιακή κατόπτευση των κοινωνιών, κυρίως δια της καταγραφής του γεωγραφικού στίγματος κάθε πολίτη μέσω των “έξυπνων” κινητών τηλεφώνων τους, επέδρασε καταλυτικά στην αποτελεσματική και άμεση αντιμετώπιση του κορονοϊού.

Στη Νότια Κορέα, επί παραδείγματι, χρησιμοποιήθηκαν από τις κρατικές αρχές δεδομένα γεωεντοπισμού σε συνδυασμό με υλικό καταγραφής από κάμερες και δεδομένα από ηλεκτρονικές συναλλαγές προκειμένου να ιχνηλατηθούν οι κινήσεις των πασχόντων από τον ιό και να αποτυπωθεί η αλυσίδα επέκτασής του. Πέραν αυτού, η κυβέρνηση της χώρας ανήρτησε διαδικτυακά έναν χάρτη με τους ασθενούντες, προκειμένου οι πολίτες να ελέγξουν τυχόν πρόσφατη επαφή μαζί τους.

Αντίστοιχες μεθόδους εφαρμόζει και η Ταϊβάν, όπου οι αρχές αποστέλλουν προειδοποιητικά μηνύματα σε όποιον πολίτη παραβιάζει τα όρια της καραντίνας. Είχε προηγηθεί η προμήθεια τηλεφώνων με σύστημα γεωεντοπισμού (GPS) σε όποιον πολίτη δεν διέθετε. Ενδεικτική είναι η περίπτωση ενός δημοσιογράφου ο οποίος είδε ξαφνικά την αστυνομία να καταφθάνει στην κατοικία, επειδή διαπιστώθηκε ότι είχε απενεργοποιηθεί το κινητό του τηλέφωνο λόγω αποφόρτισης!

Αλλά ας αφήσουμε την Ασία και ας έρθουμε στα καθ’ ημάς, στον ευρωπαϊκό χώρο, όπου –λόγω του προστατευτικότερου για τον πολίτη ρυθμιστικού πλαισίου (GDPR) για την προστασία των προσωπικών του δεδομένων– το ζήτημα αποκτά ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Ήδη, οι τηλεπικοινωνιακοί πάροχοι σε Αυστρία, Γερμανία και Ιταλία δήλωσαν πρόθυμοι να παρέχουν ανωνυμοποιημένα τα δεδομένα των πελατών τους σε κρατικές αρχές, προκειμένου να αναλυθεί η κίνηση των πληθυσμών.

Κατ’ οίκον καραντίνα και βραχιολάκι

Στην Πολωνία, η κυβέρνηση δημιούργησε εφαρμογή για “έξυπνα” τηλέφωνα, ονόματι “Home Quarantine”, με την οποία υποχρεώνονται πολίτες που έχουν ταξιδέψει στο εξωτερικό να ανεβάζουν κάθε 20 λεπτά μια αυτοφωτογραφία τους (selfie), η οποία αναλύεται από τεχνολογίες ψηφιακής αναγνώρισης προσώπου σε συνδυασμό με την λήψη του γεωγραφικού στίγματος τους, ώστε να ελέγχεται η τήρηση των όρων της καραντίνας. Η πολωνική Αρχή Προστασίας Δεδομένων, πάντως, έχει δηλώσει ότι δεν ενημερώθηκε, ούτε συμμετείχε σε οποιαδήποτε συμβουλευτική διαδικασία για την έγκριση της εν λόγω εφαρμογής.

Στη Ρουμανία, από την άλλη, όσοι υποβλήθηκαν σε κατ’ οίκον καραντίνα θα τεθούν υπό ηλεκτρονική παρακολούθηση μέσω της χρήσης ειδικού βραχιολιού, που εκτός από την τοποθεσία, θα εκπέμπει και ιατρικά δεδομένα, όπως ανακοίνωσε η Υπουργός Υγείας.
Δεδομένου του δικαιολογημένου προβληματισμού και των πολλών διαφορετικών προσεγγίσεων στα κράτη-μέλη, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Προστασίας Δεδομένων (EDPB) εξέδωσε προσφάτως επίκαιρες οδηγίες. Σε αυτές επισημαίνει ότι η επεξεργασία από τις δημόσιες αρχές προσωπικών δεδομένων για την εξυπηρέτηση ουσιώδους δημόσιου συμφέροντος, όπως εν προκειμένω η προστασία της δημόσιας υγείας, είναι νόμιμη χωρίς να απαιτείται προηγούμενη συγκατάθεση του πολίτη (υποκείμενο των δεδομένων).

Είναι γνωστό ότι το Συμβούλιο είναι επιφορτισμένο, μεταξύ άλλων, και με τον ρόλο της συνεκτικής εφαρμογής του δικαίου των προσωπικών δεδομένων. Επιπλέον, ως προς τα δεδομένα τοποθεσίας από τα κινητά τηλέφωνα προκρίνει την επεξεργασία τους μόνον, εφόσον είναι ανωνυμοποιημένα, ή αν έχει εξασφαλιστεί συγκατάθεση των πολιτών.

Ωστόσο, προσθέτει ότι τα κράτη μέλη έχουν την δυνατότητα να κάνουν χρήση διάταξης της Οδηγίας για την προστασία της ιδιωτικής ζωής στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες (άρθρο 15), λαμβάνοντας έκτακτα νομοθετικά μέτρα περιορισμού της ιδιωτικότητας με επίκληση της δημόσιας ασφάλειας (public security).

Όπως η 11η Σεπτεμβρίου

Επαφίεται, λοιπόν, στις κυβερνήσεις των κρατών-μελών να προβούν, αν δεν το έχουν κάνει ήδη, σε νομοθεσίες που θα επιτρέπουν την χρήση των δεδομένων των κινητών μας τηλεφώνων (κυρίως δεδομένα θέσης), επικαλούμενα κίνδυνο δημόσιας ασφάλειας, λαμβάνοντας μέτρα που ίσως προσεγγίζουν σε μεγάλο βαθμό τα αντίστοιχα στις ασιατικές χώρες.

Ειδικοί επί των θεμάτων της προστασίας της ιδιωτικότητας, πάντως, έχουν ήδη χαρακτηρίσει την ανωτέρω θέση του Συμβουλίου ως μια μετριοπαθή και προσεκτική μεν, αλλά επίσημη αναγνώριση ενός υπέρμετρου περιορισμού του δικαιώματος της προστασίας έναντι της επεξεργασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα με την επίκληση λόγων δημόσιας/εθνικής ασφάλειας.

Είναι βέβαια αναμφισβήτητο ότι λόγω του εκτάκτου των περιστάσεων, με την ταυτόχρονη επικράτηση πανικού στις κοινωνίες, μέτρα τα οποία υπό άλλες συνθήκες θα απαιτούσαν πολύμηνες διαβουλεύσεις και θα προκαλούσαν σκεπτικισμό και αντιδράσεις, τώρα λαμβάνονται ταχύτατα και αδιαμαρτύρητα προς χάριν του δημοσίου σκοπού της προστασίας της δημόσιας υγείας.

Κάλλιστα θα μπορούσε κανείς να παραλληλίσει τη σύγχρονη περίοδο με την αντίστοιχη των τρομοκρατικών χτυπήματων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001. Και τότε τα γεγονότα ώθησαν τις κυβερνήσεις, τόσο των ΗΠΑ όσο και ευρωπαϊκών κρατών, να λάβουν πρωτόγνωρα μέτρα ψηφιακής επιτήρησης με το σκεπτικό της πάταξης της διεθνούς τρομοκρατίας και της εξάρθρωσης των δικτύων της. Οι κοινωνίες, εν πολλοίς, τα υποδέχτηκαν αβίαστα και σταδιακά διαμορφώθηκε μια νέα κανονικότητα.

Θα αντιδράσουν οι κοινωνίες;

Ίσως και τώρα βρίσκεται η αφορμή για την λήψη ακόμα πιο διεισδυτικών μέτρων ηλεκτρονικής κατόπτευσης, καθότι οι τεχνολογίες της τεχνητής νοημοσύνης, των μεγάλων δεδομένων (Big Data) και του διαδικτύου των πραγμάτων (Internet of Things) παρέχουν ανεξάντλητες δυνατότητες. Το πόσο εύκολο ή δύσκολο θα είναι να πεισθούν οι κοινωνίες για τη λήψη μέτρων ψηφιακής καταγραφής ακόμη και λειτουργιών εντός του ανθρωπίνου σώματος (π.χ. θερμοκρασία, καρδιακός παλμός, κυκλοφορία αίματος, κ.λπ.) με στόχο την παρακολούθηση της υγείας, θα φανεί στο προσεχές διάστημα.

Η μαζική συλλογή δεδομένων, και μάλιστα κατά τρόπο υποχρεωτικό και δίχως εναλλακτικές επιλογές, οδηγεί μαθηματικά στην μεταβίβαση οικονομικής και πολιτικής ισχύος στους φορείς των δεδομένων. Πρόκειται για ζήτημα, που εν όψει του ραγδαίου ψηφιακού ανασχηματισμού των κοινωνιών, θα προκαλέσει –αν δεν έχει ήδη– απρόβλεπτες ανακατατάξεις, με επιπτώσεις κυρίως στην ελευθερία του προσώπου! Άραγε, πρόκειται για μονόδρομο που επιβάλλει ανελεύθερες επιλογές; Δεν οφείλουμε, όσο ακόμα είναι νωρίς, να εγκύψουμε με την δέουσα σοβαρότητα στον προβληματισμό προκειμένου να μην βρεθούμε ως ανθρωπότητα προ τετελεσμένων ψηφιακών δεσμών κατασκευασμένων από την απερίσκεπτη θυσία των δεδομένων μας;

Το ερώτημα είναι αν η κοινωνία των πολιτών θα τα αποδεχτεί και πάλι ως μια νέα ζοφερή πραγματικότητα χωρίς να σταθμίσει τις καταστροφικές συνέπειες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες και ειδικά για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας ως θεμελιώδους προϋπόθεσης μιας δημοκρατικής πολιτείας. Ας προσέξουμε, λοιπόν, μήπως σε αυτόν τον “πόλεμο” το θύμα αυτή την φορά δεν είναι μόνον η αλήθεια, όπως επεσήμαινε ο Αισχύλος, αλλά ο ιερός χώρος της ιδιωτικότητας και συνακόλουθα της προσωπικής ελευθερίας και αυτονομίας!