Οι τρεις διαστάσεις του μεταναστευτικού ζητήματος

Ακολουθεί ανάλυση σε τρεις επιμέρους διαστάσεις του μεταναστευτικού: Παγκόσμια, ευρωπαϊκή και εθνική (ελληνική), με αναφορά σε νομικά κείμενα, πολιτικές και προτεινόμενες λύσεις.

Το Μεταναστευτικό ως Παγκόσμιο Πρόβλημα

Η παγκόσμια μετανάστευση αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα ζητήματα της εποχής μας, επηρεασμένο από παράγοντες όπως οι πόλεμοι, η φτώχεια, οι πολιτικές διώξεις και η κλιματική αλλαγή. Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), σήμερα περισσότεροι από 120 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο είναι εκτοπισμένοι – αριθμός-ρεκόρ που αποτυπώνει τη σοβαρότητα της κατάστασης.

Το νομικό πλαίσιο για την προστασία των προσφύγων και μεταναστών καθορίζεται από διεθνείς συνθήκες όπως η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 και το Πρωτόκολλο της Νέας Υόρκης του 1967, που αναγνωρίζουν το δικαίωμα στο άσυλο. Παράλληλα, το Άρθρο 14 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατοχυρώνει το δικαίωμα κάθε ατόμου να ζητά και να απολαμβάνει άσυλο από διώξεις.

Η διαχείριση της μετανάστευσης απαιτεί συντονισμένες και πολυδιάστατες πολιτικές. Ορισμένες βασικές προτάσεις περιλαμβάνουν:

• Ανάπτυξη στις χώρες προέλευσης, ώστε να μειωθούν οι αναγκαστικοί λόγοι φυγής.
• Καταπολέμηση των διακινητών που εκμεταλλεύονται την απελπισία των ανθρώπων.
• Δημιουργία εναλλακτικών, νόμιμων οδών μετανάστευσης, ώστε να μειωθεί η εξάρτηση από παράτυπα και επικίνδυνα δίκτυα.

Το Μεταναστευτικό ως Ευρωπαϊκό Πρόβλημα

Η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται να διαχειριστεί την είσοδο προσφύγων και μεταναστών με έναν άνισο και κατακερματισμένο τρόπο, γεγονός που έχει προκαλέσει σημαντικές εντάσεις στο εσωτερικό της. Παρότι η αρχή της αλληλεγγύης προβλέπεται νομικά, στην πράξη παραμένει περισσότερο θεωρητικός στόχος παρά εφαρμόσιμη πολιτική.

Το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο περιλαμβάνει τον Κανονισμό του Δουβλίνου ΙΙΙ (EU 604/2013), που καθορίζει πως η αίτηση ασύλου πρέπει να εξετάζεται από το πρώτο κράτος-μέλος εισόδου. Το πλαίσιο αυτό έχει δεχτεί δριμεία κριτική, καθώς επιβαρύνει υπερβολικά τα κράτη πρώτης γραμμής, όπως η Ελλάδα και η Ιταλία. Παράλληλα, η ΕΕ επιχειρεί την αναθεώρηση της μεταναστευτικής της πολιτικής με το New Pact on Migration and Asylum (2020-2024), ενώ ο οργανισμός Frontex έχει αναλάβει την επιχειρησιακή προστασία των εξωτερικών συνόρων.

Βασικά προβλήματα:

• Απουσία κοινής ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής.
• Δυσανάλογη επιβάρυνση χωρών της Μεσογείου.
• Έλλειψη ουσιαστικής συνεργασίας και αναλογικής ευθύνης.

Προτεινόμενες λύσεις:

• Ίδρυση κέντρων υποδοχής εκτός ΕΕ, για την ταχύτερη διαχείριση αιτήσεων ασύλου.
• Αναθεώρηση του Κανονισμού του Δουβλίνου, ώστε να εξασφαλίζεται πιο δίκαιη κατανομή ευθυνών.
• Ενίσχυση των πολιτικών μετεγκατάστασης μεταξύ των κρατών-μελών, στη βάση της πραγματικής δυνατότητας φιλοξενίας.

Η πρόκληση για την ΕΕ είναι να μετατρέψει την αρχή της αλληλεγγύης σε πράξη, δημιουργώντας ένα λειτουργικό και δίκαιο σύστημα ασύλου που να ανταποκρίνεται στις σημερινές γεωπολιτικές και ανθρωπιστικές ανάγκες.

Το Μεταναστευτικό ως Ελληνικό Πρόβλημα

Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας την καθιστά βασική πύλη εισόδου προσφύγων και μεταναστών προς την Ευρώπη. Τα νησιά του Αιγαίου, ο Έβρος και πλέον η Κρήτη σηκώνουν το μεγαλύτερο βάρος αυτών των ροών, γεγονός που δοκιμάζει τις τοπικές κοινωνίες και τις αντοχές των υποδομών.

Το νομικό πλαίσιο που διέπει τη μεταναστευτική πολιτική της Ελλάδας περιλαμβάνει:

• Νόμος 4636/2019: Κώδικας Μετανάστευσης και Ασύλου, που καθορίζει τις διαδικασίες υποδοχής και εξέτασης αιτήσεων ασύλου.
• Νόμος 4825/2021: Εισάγει αυστηροποιήσεις στη διαδικασία ασύλου και περιορίζει τη δυνατότητα παραμονής όσων απορρίπτονται.
• Νόμος 4251/2014: Ρυθμίζει θέματα εισόδου, παραμονής και απέλασης υπηκόων τρίτων χωρών.

Κρίσιμα ζητήματα και πολιτικές προκλήσεις:

• Ανεπαρκής αλληλεγγύη από την ΕΕ, με την Ελλάδα να διαχειρίζεται δυσανάλογο αριθμό αφίξεων χωρίς ουσιαστική στήριξη.
• Κλειστά Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ), τα οποία δημιουργούν εντάσεις και δεν δίνουν μόνιμες λύσεις.
• Συμφωνίες επανεισδοχής με τρίτες χώρες, που συχνά παραμένουν ανεφάρμοστες ή ανεπαρκείς για τον έλεγχο των επιστροφών.

Η Ελλάδα βρίσκεται μπροστά σε ένα διαρκές ανθρωπιστικό και πολιτικό δίλημμα: από τη μία η ανάγκη να προστατεύσει τα σύνορά της, και από την άλλη η υποχρέωση να τηρεί το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτεί δίκαιη κατανομή ευθυνών εντός της ΕΕ, καλύτερη διοικητική υποστήριξη, και σταθερές εξωτερικές πολιτικές συνεργασίες.

Υπάρχει Κοινή Πολιτική; Τι Κάνουν οι Κυβερνήσεις;

Παρά την ύπαρξη κοινών ευρωπαϊκών νομοθεσιών για το μεταναστευτικό και το άσυλο, οι εθνικές πολιτικές διαφέρουν ριζικά από χώρα σε χώρα. Ενώ σε ευρωπαϊκό επίπεδο προβλέπεται η υποχρεωτική αλληλεγγύη, στην πράξη δεν εφαρμόζεται. Πολλά κράτη-μέλη αρνούνται οποιαδήποτε υποχρεωτική μετεγκατάσταση αιτούντων άσυλο από χώρες πρώτης υποδοχής, ενώ άλλες χώρες – όπως η Γερμανία – εφαρμόζουν επιλεκτικές πολιτικές μετανάστευσης, με βάση τις ανάγκες της εγχώριας αγοράς εργασίας.

Αυτή η ασυνέπεια μεταξύ νομοθεσίας και πολιτικής πρακτικής υπονομεύει τη συνοχή της ΕΕ και καθιστά την αντιμετώπιση της μετανάστευσης ακόμη πιο περίπλοκη.

Ένα ρεαλιστικό σενάριο που προβληματίζει πολλούς αναλυτές αφορά την ανεξέλεγκτη μαζική είσοδο νεαρών ανδρών, ηλικίας 18-30 ετών, στην Ευρώπη. Αν συμβεί κάτι τέτοιο χωρίς επαρκή έλεγχο, χωρίς μηχανισμούς ένταξης και χωρίς κοινή ευρωπαϊκή στρατηγική, οι συνέπειες ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα σοβαρές:

• Πίεση σε βασικά κοινωνικά συστήματα, όπως η υγεία, η παιδεία και η πρόνοια, με αποτέλεσμα τη μείωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών.
• Ανάπτυξη φαινομένων εγκληματικότητας και γκετοποίησης, ειδικά σε υποβαθμισμένες αστικές περιοχές.
• Ριζοσπαστικοποίηση μερίδας του πληθυσμού λόγω περιθωριοποίησης και έλλειψης προοπτικών.
• Έντονες κοινωνικές αντιδράσεις, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε άνοδο ακραίων ιδεολογιών και πολιτικών κινημάτων, με επιπτώσεις στη σταθερότητα και τη δημοκρατία στην Ευρώπη.

Η πρόληψη τέτοιων εξελίξεων προϋποθέτει έναν συνεκτικό ευρωπαϊκό σχεδιασμό, με ρεαλιστικές πολιτικές ένταξης, αποτελεσματικό έλεγχο των συνόρων και ενίσχυση της αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών-μελών. Το μεταναστευτικό ζήτημα δεν μπορεί πλέον να αντιμετωπίζεται ως μεμονωμένο πρόβλημα κάποιων χωρών, αλλά ως κοινή ευρωπαϊκή πρόκληση με πολιτικές, κοινωνικές και ηθικές διαστάσεις.

Πιθανές Λύσεις

Η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται να διαμορφώσει μια ενιαία και ρεαλιστική μεταναστευτική πολιτική, που να συνδυάζει τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με την ασφάλεια, τη νομιμότητα και την κοινωνική συνοχή. Για να αντιμετωπιστούν οι σημερινές προκλήσεις και να αποφευχθούν μελλοντικές κρίσεις, απαιτούνται δομικές παρεμβάσεις σε πολλά επίπεδα:

• Κοινός ευρωπαϊκός μηχανισμός επιστροφών και νόμιμων μεταναστευτικών οδών: Η δημιουργία ενός κοινού, αποτελεσματικού μηχανισμού απελάσεων για όσους δεν πληρούν τα κριτήρια ασύλου είναι απαραίτητη. Παράλληλα, η Ευρώπη πρέπει να θεσπίσει ασφαλείς και νόμιμες οδούς μετανάστευσης, ώστε να περιορίσει την εξάρτηση των μεταναστών από παράνομους διακινητές.
• Έλεγχος των ΜΚΟ και καταπολέμηση των κυκλωμάτων διακίνησης: Ο ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων πρέπει να επανεξεταστεί με διαφάνεια, ώστε να διασφαλιστεί ότι λειτουργούν συμπληρωματικά προς το κράτος δικαίου και όχι σε βάρος του. Παράλληλα, απαιτείται αυστηρή καταπολέμηση των δικτύων διακίνησης ανθρώπων, με συντονισμένες ευρωπαϊκές και διεθνείς δράσεις.
• Εκπαίδευση και ένταξη όσων πληρούν τα κριτήρια προστασίας: Οι πρόσφυγες και μετανάστες που δικαιούνται άσυλο θα πρέπει να υποστηρίζονται με προγράμματα εκπαίδευσης, κατάρτισης και κοινωνικής ένταξης, ώστε να μπορούν να συμβάλουν παραγωγικά στις κοινωνίες υποδοχής.
• Εφαρμογή των διεθνών συμβάσεων με σεβασμό και ρεαλισμό: Οι αρχές που απορρέουν από διεθνή νομικά κείμενα – όπως η Σύμβαση της Γενεύης – πρέπει να εφαρμόζονται με ανθρωπιστικό πνεύμα, αλλά και με βάση τις πραγματικές δυνατότητες των κοινωνιών. Η ισορροπία ανάμεσα στον σεβασμό των δικαιωμάτων και στη διατήρηση της κοινωνικής σταθερότητας είναι κρίσιμη.

---

 

Βιβλιογραφία – Πηγές

– UNHCR Global Trends Reports
– IOM World Migration Reports
– Ευρωπαϊκή Επιτροπή – DG HOME
– EASO (European Asylum Support Office)
– Νόμος 4636/2019, Νόμος 4825/2021, Κανονισμός Δουβλίνου ΙΙΙ
– Frontex Annual Reports