Όταν η απολυταρχία γίνεται δέλεαρ – Η Ελλάδα σε σταυροδρόμι

Η Ελλάδα έχει μακρά παράδοση ηγετών με έντονα προσωποκεντρική εξουσία. Από τον Μέγα Αλέξανδρο και τον Καποδίστρια, που συνδύασαν όραμα και αποφασιστικότητα, έως τον αυταρχικό Μεταξά, η ισχυρή ηγεσία είχε συχνά διττή σημασία. Ακόμη και ο δημοκρατικός Πλαστήρας αναγνώριζε την αποτελεσματικότητα αυταρχικών ηγετών, όπως ο Μουσολίνι, χωρίς να παρεκκλίνει από τις δημοκρατικές του αρχές. Αυτό δείχνει πως η προσδοκία για στιβαρή ηγεσία δεν αφορά μόνο αυταρχικά καθεστώτα, αλλά συχνά εκδηλώνεται και σε δημοκρατίες.

Σήμερα, αυτή η νοοτροπία καλλιεργεί την ανάγκη για ηγέτες που θα “βάζουν τάξη” παρακάμπτοντας δημοκρατικούς περιορισμούς. Πούτιν και Τραμπ προβάλλονται ως αντίπαλοι των “διεφθαρμένων ελίτ”, παρουσιάζοντας τους θεσμούς ως εμπόδια. Στην Ελλάδα, η δυσπιστία προς τη Δύση και η απογοήτευση από το πολιτικό σύστημα ενισχύουν την εικόνα του Πούτιν ως υπερασπιστή της Ορθοδοξίας και της εθνικής ανεξαρτησίας, ενώ ο Τραμπ προσελκύει όσους απορρίπτουν τον πολιτικά ορθό λόγο και τις συλλογικές αποφάσεις.

Γιατί απογοητεύει η δημοκρατία

Η αυξανόμενη δυσαρέσκεια των Ευρωπαίων πολιτών πηγάζει από την αίσθηση ότι οι ηγεσίες τους δεν ανταποκρίνονται επαρκώς στις άμεσες ανάγκες τους. Ενώ ζητήματα όπως η μετανάστευση και τα δικαιώματα μειονοτήτων βρίσκονται στο επίκεντρο της πολιτικής ατζέντας, πολλοί αισθάνονται ότι η κοινωνική ασφάλεια, η εγχώρια παραγωγή και η ευημερία της μεσαίας τάξης, παραμελούνται.

Η οικονομική πίεση εντείνεται από τη φορολογία, τις κυρώσεις που πλήττουν τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις και τον διεθνή ανταγωνισμό. Ταυτόχρονα, η ακρίβεια, η ενεργειακή αβεβαιότητα και οι κοινωνικές αλλαγές ενισχύουν το αίσθημα ανασφάλειας. Η αμφισβήτηση της πολιτικής ενοποίησης της ΕΕ και οι ανησυχίες για την εθνική κυριαρχία ωθούν ορισμένους πολίτες προς ηγεσίες που υπόσχονται ριζικές αλλαγές και αποκατάσταση της σταθερότητας.

Σύμφωνα με πρόσφατες εκθέσεις του Economist Intelligence Unit, η ποιότητα των παγκόσμιων δημοκρατιών έφτασε στο χαμηλότερο επίπεδο όλων των εποχών το 2024. Παράγοντες όπως η σταδιακή εξασθένηση της συλλογικής μνήμης γύρω από τα δεινά του ναζισμού και του φασισμού συμβάλλουν σε αυτήν την τάση. Επιπλέον, η εισροή κεφαλαίων από κλεπτοκρατικά απολυταρχικά καθεστώτα μπορεί να ενθαρρύνει αυταρχικές τάσεις και πολιτική καταπίεση στις δυτικές δημοκρατίες που επωφελούνται από αυτά.

Η άνοδος της ακροδεξιάς και των αντισυστημικών κομμάτων στην Ευρώπη είναι πλέον εμφανής. Στη Γαλλία, το κόμμα της Μαρίν Λεπέν κατέγραψε ιστορικά ποσοστά στις ευρωεκλογές, ενώ στη Γερμανία το AfD ενισχύεται, ιδίως στην Ανατολική Γερμανία. Παράλληλα, η Ουγγαρία του Όρμπαν συνεχίζει να διολισθαίνει σε αυταρχισμό, προκαλώντας ανησυχία για τη δημοκρατία στην ΕΕ. Στην Ελλάδα, η απογοήτευση από το πολιτικό σύστημα οδηγεί στην ενίσχυση κομμάτων που το αμφισβητούν, προβάλλοντας εναλλακτικές πολιτικές προσεγγίσεις.

Η αυξανόμενη στήριξη σε πολιτικές δυνάμεις όπως η Ελληνική Λύση, η Πλεύση Ελευθερίας και η Φωνή Λογικής αντικατοπτρίζει μια ποικιλία στάσεων, από τον εθνικισμό και τον ευρωσκεπτικισμό έως την αντίθεση στη λιτότητα και την τεχνοκρατική προσέγγιση στη διακυβέρνηση. Παράλληλα, ένας στους τρεις πολίτες δηλώνει αποστασιοποιημένος από τους θεσμούς, εκφράζοντας δυσπιστία ή δυσαρέσκεια προς το πολιτικό σύστημα. Η ευρύτερη κρίση εμπιστοσύνης και η διάδοση ριζοσπαστικών αφηγημάτων συνιστούν παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τη σταθερότητα του δημοκρατικού πλαισίου.

Αντίσταση στον Αυταρχισμό: Μια Πολυεπίπεδη Στρατηγική

Οι πολίτες εκφράζουν συχνά δυσαρέσκεια χωρίς να προτείνουν ρεαλιστικές λύσεις, ενώ αντιδρούν ακόμη και σε μεταρρυθμίσεις που στοχεύουν σε διαχρονικά προβλήματα. Η ευθύνη των δημοκρατικών κομμάτων – που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτής της πρόκλησης – είναι να υπερβούν τον στενό κομματικό σχεδιασμό και να επιδιώξουν ευρείες συναινέσεις για την ενίσχυση της δημοκρατίας. Αυτό προϋποθέτει την ουσιαστική εφαρμογή των συστάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με βασικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση:

• Αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς: Δραστική καταπολέμηση της διαφθοράς, διαφάνεια στη δημόσια διοίκηση και ενίσχυση της αξιοκρατίας.
• Λογοδοσία πολιτικών κομμάτων: Διαφανείς διαδικασίες χρηματοδότησης, αυστηρός έλεγχος οικονομικών ροών και των σχετικών οργανώσεών τους.
• Δημιουργία θετικού αφηγήματος: Πειστικό όραμα για το μέλλον, με έμφαση σε πραγματικές ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης για τη νέα γενιά εντός της ΕΕ.
• Εκσυγχρονισμός της δικαιοσύνης: Επιτάχυνση των διαδικασιών και περιορισμός της γραφειοκρατίας, ώστε να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών στο κράτος δικαίου.
• Νέα πολιτική επικοινωνία: Τα δημοκρατικά κόμματα πρέπει να απευθύνονται στους πολίτες με άμεσο, κατανοητό και ειλικρινή λόγο, αποφεύγοντας τόσο τον τεχνοκρατισμό όσο και τον λαϊκισμό.
• Ενίσχυση της εκπαίδευσης: Καλλιέργεια κριτικής σκέψης και ενσωμάτωση της εκπαίδευσης στα ανθρώπινα δικαιώματα στο σχολικό πρόγραμμα.
• Ανεξαρτησία των ΜΜΕ: Διασφάλιση ενός ελεύθερου, πλουραλιστικού μιντιακού τοπίου και προστασία των δημοσιογράφων από πιέσεις και επιθέσεις.
• Καταπολέμηση της παραπληροφόρησης: Ενίσχυση των μηχανισμών επαλήθευσης πληροφοριών (fact-checking) και συνεργασία με ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση των fake news.
• Ενεργότερος ρόλος της Ελλάδας στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ: Συμμετοχή στη διαμόρφωση των διεθνών πολιτικών και ενίσχυση της γεωπολιτικής θέσης της χώρας.

Συμπέρασμα

Η απολυταρχία υπόσχεται απλές λύσεις σε σύνθετα ζητήματα, αλλά στην πράξη φέρνει περιορισμό δικαιωμάτων, πολιτική καταστολή και διεθνή απομόνωση. Η ελληνική ιστορία δείχνει πως κάθε αυταρχική στροφή είχε τελικά καταστροφικές συνέπειες για τη χώρα. Η δημοκρατία, αν και ατελής, παραμένει το μόνο σύστημα που διασφαλίζει την ελευθερία, την ανάπτυξη και τη σταθερότητα. Όμως, δεν επιβιώνει από μόνη της—απαιτεί διαρκή προστασία και ενίσχυση. Το ερώτημα δεν είναι αν ο αυταρχισμός μπορεί να ανατραπεί, αλλά αν υπάρχει η πολιτική βούληση να το κάνουμε. Θα αφήσουμε την ιστορία να επαναληφθεί ή θα επιλέξουμε να θωρακίσουμε τη δημοκρατία μας πριν να είναι αργά;

 

---

 

Ο Κωνσταντίνος Τσινταράκης είναι Σμηναγός ε. α., κάτοχος πτυχίου Οργάνωσης & Διοίκησης Επιχειρήσεων, καθώς και μεταπτυχιακού τίτλου στα Οικονομικά των Επιχειρήσεων.