Πως καταρρέει το γερμανικό κοινωνικό κράτος

Η γερμανική σοσιαλδημοκρατία, που παραδοσιακά υπερασπίζεται τους ευάλωτους και την συνταγματική δέσμευση προστασίας των αδύναμων, παρακολουθεί αμήχανα την δεξιά αφήγηση  περί “κατάρρευσης” του κοινωνικού κράτους. Η Γερμανία συγκαταλέγεται στα κράτη πρόνοιας υψηλής γενναιοδωρίας: εξασφαλίζει καθολική υγειονομική περίθαλψη, συντάξεις, επιδόματα ανεργίας και μακροχρόνια φροντίδα για όλους.

Καθώς η διατήρηση του συστήματος  εξαρτάται ολοένα και περισσότερο από τις φορολογικές εισφορές των παραγωγικών στρωμάτων, η βιωσιμότητα του αμφισβητείται. Το όραμα της ασφάλειας “από την κούνια μέχρι τον τάφο” μεταφράζεται σήμερα, από την πολιτική ηγεσία, σε έναν ανεξόφλητο λογαριασμό.

Ο Μερτς δήλωσε με χαρακτηριστική ωμότητα ότι το γερμανικό κράτος πρόνοιας δεν είναι οικονομικά βιώσιμο. Η παραδοχή αυτή συνιστά μια  ανοικτή  αναγνώριση των ορίων του κράτους πρόνοιας που  αποκαλύπτει  μια αλήθεια που όλοι γνωρίζουν αλλά ελάχιστοι τολμούν να εκφράσουν: καμία χώρα δεν μπορεί να διατηρεί επ’ αόριστον παροχές που υπερβαίνουν τα έσοδά της.

Το κράτος πρόνοιας και η αύξηση της φορολογίας

Αντιδρώντας οι Σοσιαλδημοκράτες υποστηρίζουν ότι το χρηματοδοτικό καλύπτεται από φορολογικές αυξήσεις και ότι οι οικονομικά ισχυροί πρέπει να αναλάβουν μεγαλύτερο βάρος. Το επιχείρημα αυτό είναι μεν δημοφιλές, όμως, ανάλογες πολιτικές που εφαρμόστηκαν κατά την δεκαετία του 1990 όταν ο ανώτατος φορολογικός συντελεστής έφτασε το 56 %, δεν απέτρεψαν το δημοσιονομικό  αδιέξοδο. Επίσης, η οικονομία τότε δεν είχε καμία σχέση με την σημερινή Γερμανία των χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης, του τεράστιου δημογραφικού προβλήματος  και της κρίσης της παραδοσιακής βιομηχανίας.

Η λογική ολοένα υψηλότερων φόρων για την  χρηματοδότηση κοινωνικών δικαιωμάτων δεν είναι πλέον βιώσιμη. Ο Μερτς απέκλεισε ρητά την αύξηση φόρων για  μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, υπογραμμίζοντας ότι γίνεται να αποδυναμωθούν  οι  επιχειρήσεις που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της οικονομίας και, ταυτόχρονα, να προσδοκάται από αυτές η ανάκαμψη. Η αποδυνάμωση των επιχειρήσεων που απασχολούν εκατομμύρια εργαζόμενους θα οδηγούσε, στην οικονομική παρακμή.

Είναι σαφές, ότι η αύξηση φόρων που ζητά το SPD είναι ασύμβατη με μια  κυβερνητική συμμαχία. Για τους νέους Σοσιαλδημοκράτες του SPD, οι κοινωνικές παροχές δεν είναι διαπραγματεύσιμες. Αυτή είναι μία στάση ηθικής βεβαιότητας που, ωστόσο, αγνοεί τα δημοσιονομικά όρια. Η φροντίδα για τους ευάλωτους, χωρίς την αναγνώριση αυτών των ορίων, μετατρέπεται σε ρητορική χωρίς αντίκρισμα.

H Αριστερά (Die Linke) καταδικάζει έντονα τις προειδοποιήσεις του Μερτς, τις οποίες θεωρεί προάγγελο ενός “φθινοπώρου κοινωνικής σκληρότητας” που υποκινείται από πιέσεις εργοδοτών και οικονομικών δεξαμενών σκέψης. Ως λύση, προτείνεται η επαναφορά του φόρου περιουσίας, θεωρώντας πως η ύπαρξη δισεκατομμυριούχων επαρκεί για τη χρηματοδότηση των κοινωνικών πολιτικών.

Διλήμματα

Εντούτοις, το πρόβλημα δεν είναι αποκλειστικά γερμανικό. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, τα γενναιόδωρα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας που σχεδιάστηκαν σε περιόδους ανάπτυξης δοκιμάζονται σήμερα από τη γήρανση του πληθυσμού, την μείωση του εργατικού δυναμικού και την στασιμότητα των οικονομιών. Συνεπώς, η επιβίωση του κράτους πρόνοιας συνδέεται με την ανάγκη επαναθεμελίωσής του σε ρεαλιστικές βάσεις.

Η προστασία των ευάλωτων προϋποθέτει τη διασφάλιση της βιωσιμότητας του ίδιου του συστήματος. Τι νόημα έχουν οι υποσχέσεις κοινωνικής προστασίας αν το κράτος καταρρεύσει υπό το βάρος του κόστους; Το μέλλον του  κράτους πρόνοιας δεν διασφαλίζεται ούτε με νοσταλγία για φορολογικά καθεστώτα του παρελθόντος, ούτε με ηθικά προσχήματα που παραγνωρίζουν την οικονομική πραγματικότητα.

Οι ευάλωτοι δεν μπορούν να προστατευθούν αν η οικονομία βυθίζεται. Οι συζητήσεις των επόμενων μηνών θα είναι αναπόφευκτα σκληρές: φόροι ή περικοπές; μεταρρύθμιση ή αδράνεια; σκληρότητα ή δικαιοσύνη; Πίσω από αυτά τα διλήμματα κρύβεται μια βαθύτερη αλήθεια: η κοινωνική φροντίδα χωρίς ρεαλισμό είναι συναισθηματισμός. Η πραγματική προστασία των ευάλωτων απαιτεί επιλογές δύσκολες αλλά απαραίτητες. Μόνο με την ειλικρινή αναγνώριση των ορίων μπορεί μια κοινωνία να διατηρήσει την υπόσχεσή της προς όσους την έχουν περισσότερο ανάγκη.

Η Ελλάδα των μνημονίων υπήρξε τρανό παράδειγμα αυτής της πραγματικότητας. Οι εργαζόμενοι πλήρωσαν υψηλό τίμημα, ενώ κεντροαριστερές και αριστερές κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να εφαρμόσουν επώδυνες δημοσιονομικές προσαρμογές, αντίθετες προς το ιδεολογικό τους πρόταγμα. Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς είχε ήδη επισημάνει πως τα κράτη οφείλουν να επιδεικνύουν δημοσιονομική εγκράτεια σε περιόδους ανάπτυξης, ώστε να διαθέτουν αποθέματα που θα επιτρέψουν επιθετική κοινωνική πολιτική σε περιόδους ύφεσης.

Επισημάνσεις Rosanvallon

Συνεπώς, ο κεντροαριστερός χώρος δεν αρκεί να συναινεί ή να απορρίπτει τις περικοπές· οφείλει να διαμορφώσει ένα στρατηγικό σχέδιο βιώσιμης ανασυγκρότησης του κράτους πρόνοιας. Ένα σχέδιο που θα περιλαμβάνει την αντιμετώπιση του δημογραφικού ζητήματος, την ενεργό ένταξη της νέας γενιάς στην αγορά εργασίας και την εξοικονόμηση πόρων από άσκοπες κρατικές δραστηριότητες. Μόνο έτσι το κοινωνικό κράτος μπορεί να παραμείνει όχι απλώς μια ιδέα, αλλά μια ρεαλιστική και δίκαιη υπόσχεση για το μέλλον.

Όπως επισημαίνει ο σημαντικός θεωρητικός του κοινωνικού κράτους Pierre Rosanvallon, η διατήρηση του κράτους πρόνοιας συνδέεται με την  αναμόρφωση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης, προκειμένου αυτά να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις σύγχρονες προκλήσεις, όπως η δημογραφική μεταβολή, η διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης Η προσαρμογή του κοινωνικού κράτους στις σύγχρονες προκλήσεις προϋποθέτει  κρίσιμες μεταρρυθμιστικές τομές:

• Αναμόρφωση των κοινωνικών μοντέλων: Ο Rosanvallon υπογραμμίζει ότι το κοινωνικό κράτος δεν μπορεί να περιορίζεται  αποκλειστικά σε καθολικές παροχές, αλλά πρέπει να δρα προληπτικά   αντιμετωπίζοντας νέους κοινωνικούς  κινδύνους, όπως η επισφαλής απασχόληση και  η φτώχεια των ηλικιωμένων.
• Ενίσχυση της κοινωνικής υποδομής: Για  την  βελτίωση της συνολικής ποιότητας ζωής και την άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, χρειάζονται στρατηγικές επενδύσεις σε τομείς όπως οι δημόσιες υποδομές, η εκπαίδευση και η υγεία. 
• Ανανέωση της κοινωνικής vομιμοποίησης: Ο Rosanvallon επιμένει στην ανάγκη επανανομιμοποίησης του κοινωνικού κράτους μέσω της ανάδειξης του ρόλου του ως πυλώνα κοινωνικής δικαιοσύνης και ως κινητήριας δύναμης ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής και της δημοκρατικής συμμετοχής.
• Ενδυνάμωση της ατομικής ευθύνης και της κοινωνικής συμμετοχής: Χρειάζεται  υπέρβαση  της παραδοσιακής λογικής παθητικής προστασίας,  ενθάρρυνση  της ενεργού συμμετοχής των πολιτών στην κοινωνική και πολιτική ζωή, ενδυνάμωση  της αλληλεγγύης, της συλλογική δράση και της προσωπικής υπευθυνότητας.

Συνολικά, ο Rosanvallon υποστηρίζει ότι το κοινωνικό κράτος του 21ου αιώνα δεν μπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά σε μηχανισμούς αναδιανομής, αλλά οφείλει να λειτουργεί ως δυναμικό σύστημα κοινωνικής ενσωμάτωσης και ενδυνάμωσης, ικανό να ανταποκρίνεται προληπτικά στις κοινωνικές μεταβολές και να διασφαλίζει τη συνοχή των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών.