Πόσο ισχυρός μοχλός πίεσης στην Τουρκία είναι η Τελωνειακή Ένωση

Είδαμε ότι ο Επίτροπος Διεύρυνσης της ΕΕ Oliver Varhelyi έλαβε μια μάλλον ενοχλητική επιστολή από τον Έλληνα υπουργό Εξωτερικών, Νίκο Δένδια. Ως μήνυμα αποδοκιμασίας για την κατά συρροή παραβατική συμπεριφορά της Τουρκίας κατά της ΕΕ, θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο συνολικής αναστολής της τελωνειακής ένωσης ΕΕ-Τουρκίας, αναφέρει η επιστολή.

Τι συμβαίνει όμως με την Τελωνειακή Ένωση και τι ελπίδες επιτυχίας αναστολής υπάρχουν; Δίχως αμφιβολία, η κίνηση Δένδια ουσιαστικά εκμεταλλεύτηκε το “παραθυράκι” που άφησαν οι ηγέτες στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στις αρχές του Οκτώβρη. Τότε το Συμβούλιο είχε υιοθετήσει την τακτική μαστίγιο και καρότο, αν και περισσότερο το δεύτερο.

Δηλαδή, είχε τονίσει ότι σε περίπτωση νέων μονομερών ενεργειών ή προκλήσεων κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου από την Τουρκία, η ΕΕ θα χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα και τις επιλογές που έχει στη διάθεσή της, συμπεριλαμβανομένων των άρθρων 29 και 215 των Συνθηκών, προκειμένου να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της και τα συμφέροντα των κρατών-μελών της.

Βέβαια, μην ξεχνάμε ότι το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δήλωσε ότι, υπό την προϋπόθεση ότι θα διατηρηθούν οι εποικοδομητικές προσπάθειες για να σταματήσουν οι παράνομες δραστηριότητες έναντι της Ελλάδας και της Κύπρου, συμφωνεί να ξεκινήσει μια θετική πολιτική ατζέντα ΕΕ-Τουρκίας με ιδιαίτερη έμφαση στον εκσυγχρονισμό της Τελωνειακής Ένωσης και τη διευκόλυνση του εμπορίου, διακίνηση ανθρώπων, διάλογο σε υψηλό επίπεδο και τη συνεχή συνεργασία σε θέματα μετανάστευσης σύμφωνα με την κοινή δήλωση ΕΕ-Τουρκίας του 2016. Δηλαδή οι Τούρκοι κατάφεραν, μέσω bullying στην Ελλάδα, να αποσπάσουν υποσχέσεις για νέα προνομιακή μεταχείριση της Άγκυρας.

Το άρθρο 29 δίνει στο Συμβούλιο τη δυνατότητα να αποφασίζει τη στάση της ΕΕ επί συγκεκριμένου ζητήματος γεωγραφικής ή θεματικής φύσεως. Τα κράτη μέλη μεριμνούν ώστε οι εθνικές τους πολιτικές να συνάδουν προς τις θέσεις της Ένωσης. Το δε άρθρο 215  προβλέπει τη διακοπή ή τη μείωση, εν όλω ή εν μέρει, των οικονομικών και χρηματοοικονομικών σχέσεων με μία ή περισσότερες τρίτες χώρες. Ωστόσο, αυτό γίνεται στο Συμβούλιο μόνο με απόφαση ειδικής πλειοψηφίας μετά από κοινή πρόταση του Επίτροπου Μπορέλ και της και της Κομισιόν. Μπορεί την επιστολή να έλαβε ο Oliver Varhelyi αλλά σε αυτή την περίπτωση πρέπει να συνυποφασιστεί μπαίνοντας και ο αμφιλεγόμενος Μπορέλ στο παιχνίδι.

Το πρόβλημα είναι ότι στην ΕΕ η Ελλάδα έχει λίγους συμμάχους ώστε να δημιουργήσει εκείνες τις προϋποθέσεις πλειοψηφίας. Χώρες που υιοθετούν σκληρή στάση έναντι της Τουρκίας –όπως Γαλλία, Αυστρία, Ελλάδα και Κύπρος– είναι δύσκολο να συσπειρώσουν γύρω τους εκείνον τον αριθμό εταίρων που θα ξεκινήσει τη διαδικασία αναστολής της Τελωνειακής Ένωσης.

Βασανιστήρια και Τελωνειακή Ένωση, γιατί όχι;

Σύμφωνα με τον “νόμο”, η Τουρκία όμως δεν πληροί τις προϋποθέσεις για την Τελωνειακή Ένωση. Στη φρέσκια έκθεση του 2020 της ΕΕ για την Τουρκία αναφέρεται ότι «η Άγκυρα δεν έχει ακόμη εκπληρώσει την υποχρέωσή της να διασφαλίσει την πλήρη και αμερόληπτη εφαρμογή του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της συμφωνίας σύνδεσης ΕΕ-Τουρκίας και δεν έχει εξαλείψει όλα τα εμπόδια στην ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων, συμπεριλαμβανομένων των περιορισμών στις απευθείας συγκοινωνιακές συνδέσεις με την Κύπρο. Δεν σημειώθηκε πρόοδος στην εξομάλυνση των διμερών σχέσεων με την Κυπριακή Δημοκρατία».

Σημειώνεται ότι το Πρόσθετο Πρωτόκολλο (1970) ήταν σημαντικό στάδιο των εμπορικών σχέσεων Τουρκίας-ΕΕ που ξεκίνησαν το 1963 με τη Συμφωνία Σύνδεσης και κατέληξε στην Τελωνειακή Ένωση το 1995. Η Τουρκία ουσιαστικά απολαμβάνει τα πλεονεκτήματα μιας Τελωνειακής Ένωσης, δίχως να πληροί τα κριτήρια.

Όταν το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990 γίνονταν οι διαπραγματεύσεις για την Τελωνειακή Ένωση, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο όφειλε να επικυρώσει τη συμφωνία, υποστήριζε ότι η Τουρκία είναι ανεπαρκής λόγω παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Άγκυρα θεωρούσε ότι αυτές οι μεταρρυθμίσεις ήταν… διακοσμητικές! Τι έκανε όμως τότε το όργανο στο οποίο έστειλε σήμερα επιστολή ο κ. Δένδιας; Απλά καταστρατήγησε κανόνες της ΕΕ δίνοντας το πράσινο φως.

Τον Οκτώβριο του 1995 ο τότε Επίτροπος Εξωτερικών Υποθέσεων Hans van den Broek εκβίασε την Ευρωβουλή να δώσει τόπο στην οργή και να πει ναι στη συμφωνία για την Τελωνειακή Ένωση ΕΕ-Τουρκίας. Σε αντίθετη περίπτωση απείλησε -υποκύπτοντας στην πρωθυπουργό της Τουρκίας τότε Τανσού Τσιλέρ- ότι «η αποτυχία επίτευξης συμφωνίας θα μπορούσε να οδηγήσει σε «σοβαρή αντίδραση στην Τουρκία», όπου μόνο μουσουλμάνοι φονταμενταλιστές αντιτάσσονταν στους στενότερους δεσμούς Τουρκίας-ΕΕ!

Με μια το λιγότερο αμφιλεγόμενη έκθεση τον Ιούλιο του 1995 η Κομισιόν ξέπλυνε την Τουρκία προκειμένου να πέσουν οι υπογραφές. «Η τρέχουσα κατάσταση στην Τουρκία όσον αφορά το κράτος δικαίου και τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι ικανοποιητική. Παρά τις ατέλειες. Οι θεσμοί του είναι ουσιαστικά δημοκρατικοί, κοσμικοί και πλουραλιστικοί». Οι Ευρωπαίοι έκλεισαν τα μάτια στο ότι στην Τουρκία την ίδια στιγμή λάμβαναν μέρος καταστροφές χωριών, μαζικές δολοφονίες και βασανιστήρια!

Σε μελέτη του 2008, την οποία προλόγισε ο ίδιος ο Νόαμ Τσόμσκι, για τις σχέσεις ΕΕ-Τουρκίας λεγόταν, ουσιαστικά, αυτό ακριβώς. «Ενώ οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις στην ΕΕ ισοδυναμούν με μια πολύ πιο ισχυρή διαδικασία από τις διαπραγματεύσεις για την τελωνειακή ένωση του 1995 και ενσωματώνουν δεσμευτικά κριτήρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αυτό το επεισόδιο [τελωνειακή ένωση] πρέπει να χρησιμεύσει ως μάθημα για βασικούς παράγοντες στις Βρυξέλλες. Η ΕΕ δεν πρέπει να εξαπατηθεί ξανά από κενές τουρκικές υποσχέσεις».

Τελωνειακή Ένωση και τουρκική οικονομία

Η Τελωνειακή Ένωση έχει ενισχύσει σημαντικά την τουρκική οικονομία, δίχως αυτό να αναιρεί το γεγονός ότι τέτοιες Ενώσεις ενισχύουν περισσότερο της οικονομικά πιο ανεπτυγμένες χώρες. Ωστόσο, ενώ οι εξαγωγές αγαθών της ΕΕ προς την Τουρκία το 2019 μειώθηκαν κατά 1,3% στα 68,2 δισ. ευρώ, οι Τούρκοι κατάφεραν να αυξήσουν τις εξαγωγές τους στην ΕΕ κατά 4,4% στα 69,8 δισ. ευρώ. Έτσι το συνολικό εμπόριο αγαθών ανήλθε σε 138 δισεκατομμύρια ευρώ το 2018!

Οι εξαγωγές της ΕΕ προς την Τουρκία κυριαρχούνται από μηχανήματα, εξοπλισμό μεταφορών και χημικά προϊόντα. Οι δε Τούρκοι έχουν καταφέρει να προστατεύσουν και παράλληλα να διοχετεύσουν στην αγορά της ΕΕ εξοπλισμούς μεταφοράς, υφαντουργικά αλλά και μηχανήματα. Το 2020, το 42% του εξωτερικού εμπορίου της Τουρκίας καλύπτεται από την ΕΕ ενώ αποτελεί τον 6ο μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της ΕΕ. Μην ξεχνάμε, επίσης, ότι η Τουρκία το διάστημα 2014-2020 έχει λάβει ποσά “δώρα” πάνω από 7,1 δισ. ευρώ από την ΕΕ ενώ οι άμεσες ξένες επενδύσεις της ΕΕ στην Τουρκία μόνο το 2018 άγγιξαν τα 70 δισ. ευρώ.!

Όπως φαίνεται, η Τελωνειακή Ένωση ΕΕ-Τουρκίας ενδυνάμωσε την τουρκική οικονομία (τους μεγάλους ομίλους ιδιαίτερα) και σε αυτό συντέλεσε η Ελλάδα καθώς η έβαλε και η ίδια την υπογραφή της για τη συμφωνία. Λίγες εβδομάδες μετά την υπογραφή της Τελωνειακής Ένωσης, όμως η Τουρκία, ανταπέδωσε με την εισβολή της στα Ίμια και το γκριζάρισμα των Ιμίων ενώ την ίδια στιγμή οι εκθέσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Τουρκία στάζανε αίμα.

Η Ελλάδα εκείνη την περίοδο έπρεπε να νερώσει το κρασί της σε ευρωπαϊκό επίπεδο ώστε να προωθήσει την πολιτική ένταξης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ. Υπό αυτή την έννοια, τα ελληνικά “στραβά” μάτια στην ανεπάρκεια της Τουρκίας για την Τελωνειακή Ένωση εκείνης της περιόδου κεφαλαιοποιήθηκαν γεωπολιτικά αργότερα. Βέβαια, σύμφωνα με μελέτη του 2002 από τους καθηγητές Δημήτρη Μάρδα και Θωμά Μούτου η Τελωνειακή Ένωση ΕΕ-Τουρκίας μπορεί να ωφέλησε τη Γερμανία και την Τουρκία, αλλά όχι την Ελλάδα!

Η σημερινή κίνηση Δένδια δεν είναι άστοχη, τουναντίον, είναι ένδειξη σοβαρής αποστασιοποίησης της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής από τον βλαβερό κατευνασμό. Ωστόσο, μπορεί τα εργαλεία να υπάρχουν στην ΕΕ, αλλά δεν σημαίνει ότι η χρήση τους είναι δυνατή από χώρες με μειωμένη ισχύ. Η Τελωνειακή Ένωση είναι μια βαριά πέτρα που αν πέσει στο κεφάλι της Τουρκίας θα δημιουργηθούν νέες καταστάσεις, αλλά μάλλον δεν μπορεί να τη σηκώσει η Ελλάδα. Σε αυτό το επίπεδο, η ΕΕ λειτουργεί ως θεματοφύλακας της ανισότητας παρά τους ισχυρισμούς περί αύξησης της εθνικής ισχύος στους κόλπους του υπερεθνικού/διακυβερνητικού οργανισμού.