“Πόλεμος θέσεων” ΣΥΡΙΖΑ-ΠΑΣΟΚ για την ηγεμονία στον αντιδεξιό χώρο

Σε προηγούμενα κείμενα επιχείρησα να αναλύσω τους πολιτικούς και οργανωτικούς όρους διαμόρφωσης του Νίκου Ανδρουλάκη και της πολιτικής του ομάδας. Επιπλέον μέσα από τη διαπάλη για την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ προσπάθησα να αποτυπώσω τις κατευθύνσεις κάθε υποψηφιότητας και ορισμένα συμπεράσματα που απορρέουν από το αποτέλεσμα της ανοιχτής εσωκομματικής διαδικασίας. Θα επιχειρήσω να σκιαγραφήσω ορισμένα θέματα τακτικής και στρατηγικής στο νέο τοπίο, κυρίως στη σχέση μεταξύ ΣΥΡΙΖΑ και ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ, ενός διαφαινόμενου “πολέμου θέσεων”.

Οι πολιτικές διαιρετικές τομές του 20ου αιώνα ήταν τρεις, τόσο από την άποψη των διακυβευμάτων, όσο και της έντονης συγκρουσιακής διαπάλης και μαζικής κινητοποίησης του λαϊκού παράγοντα, χωρίς να σημαίνει ότι ήταν ίσης βαρύτητας: Η περίοδος 1915-1922, η δεκαετία 1940, η δεκαετία 1960. Και οι τρεις χαρακτηρίστηκαν από τραγωδίες, με έντονη εμπλοκή του διεθνούς παράγοντα: Εθνικός Διχασμός και Μικρασιατική καταστροφή, Εμφύλιος, Δικτατορία και Κύπρος.

Στις διαιρετικές τομές, στα ιστορικά αυτά σχίσματα μορφοποιήθηκαν οι πολιτικές παρατάξεις, τα ιστορικά μπλοκ: Βενιζελισμός-αντιβενιζελισμός, ΕΑΜ-αστικές/συντηρητικές δυνάμεις, Δημοκρατικές δυνάμεις-Δεξιά. Στη μακρά διάρκεια οι διαιρετικές τομές παρήγαγαν συρρίκνωση του ελληνικού έθνους και έξοδό του από ιστορικούς του τόπους, γενοκτονικού μάλιστα χαρακτήρα.

Ένα κράτος που είχε έντονα τα χαρακτηριστικά του κυρίαρχου-κυριαρχούμενου στο διεθνοπολιτικό επίπεδο και ανολοκλήρωτη την κοινωνική του διάσταση, λόγω απώλειας του δημοκρατικού κύματος της περιόδου 1945-1975 στη δυτική Ευρώπη. Μια εθνο-κρατική, οικονομική, πληθυσμιακή και θεσμική αρχιτεκτονική που λάμβανε τα χαρακτηριστικά του κράτους-πρωτεύουσα, μοναδική σε εθνικούς κοινωνικούς σχηματισμούς της Ευρώπης, αν εξαιρεθούν τα μικροσκοπικά κράτη.

Ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός

Έχει ενδιαφέρον ότι η διάσταση αυτή, η τόσο σημαντική και με πολλαπλές συνέπειες σε όλα τα πεδία κίνησης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, δεν κατανοείται ως εξαίρεση από τον ευρωπαϊκό κανόνα, ούτε ως δομικό πρόβλημα, σε μερικές περιπτώσεις το ακριβώς αντίθετο, ιδίως από εκσυγχρονιστές διανοούμενους, αριστερούς, κεντροαριστερούς και φιλελεύθερους που ομνύουν πίστη στα ευρωπαϊκά παραδείγματα. Ειδικά όμως για μια εκσυγχρονιστική και μάλιστα ευρωπαϊκή οπτική, αυτό κατά τη γνώμη μου έπρεπε να είναι το Νο 1 ζήτημα. Τέλος, στην ελληνική περίπτωση παρατηρείται έντονη συνάρθρωση του εθνικού με το δημοκρατικό και το κοινωνικό στοιχείο.

Για να κατανοηθούν οι ιδιομορφίες (όχι ο εξαιρετισμός) του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού στη διεθνική του κίνηση, σε σχέση με άλλα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη, ιδίως των ισχυρών, έχει ενδιαφέρον η ανάγνωση του βιβλίου της Σέρι Μπέρμαν “Η πολιτική εξέλιξη της Νεότερης Ευρώπης” (Δώμα, 2021), παράλληλα λ.χ. με το βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά, “Ρέκβιεμ ή Αναγέννηση;” (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2021). Η Μπέρμαν αποφεύγει να αναφερθεί στην ελληνική περίπτωση. Αναλύει όμως, μεταξύ άλλων, μία άλλη έκκεντρη περίπτωση του 19ου και 20ου αιώνα, εκείνη της Ισπανίας.  Αυτό δεν σημαίνει ότι το ελληνικό έθνος-κράτος δεν είχε σημαντικές επιτυχίες τα τελευταία 200 χρόνια. Ασφαλώς και είχε, ιδίως τα πρώτα 100 χρόνια, μέχρι το 1920.

Όμως αν μείνουμε στη διάσταση αυτή, όπως τείνει μια οπτική την τελευταία 10ετία, εν μέρει ως εύλογη αντίθεση στον καταστροφισμό, εν μέρει ως αυτοδικαιωτική προσέγγιση των εγχώριων ελίτ, χάνονται δομικού τύπου παθογένειες. Η μη αντιμετώπισή τους στις δυναμικές συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, ή η αναπαραγωγή τους από τις κοινωνικο-πολιτικές ελίτ της χώρας σε συνθήκες ραγδαίου μετασχηματισμού του κράτους και της οικονομίας στο πλαίσιο της ΕΕ, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην ήττα του “συστήματος χώρα” το 2010, ρίχνοντας βαριά σκιά στο σήμερα. Χρειάζονται πιο ισόρροπες προσεγγίσεις στο ζήτημα.

Η “στιγμή 1981” ή το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ

Το ΠΑΣΟΚ της ανδρεϊκής περιόδου μορφοποιήθηκε με όρους μαζικούς και ως κοινό ερμηνευτικό σχήμα των διαιρετικών τομών, αυτό που ονομάστηκε δημοκρατική-προοδευτική παράταξη. Αφετηριακά αυτοκατανοούνταν ως αποτέλεσμα των εθνικών-κοινωνικών ιδιομορφιών, αλλά και ως απάντηση σ’ αυτές. Η κρατικοποίηση και ο μεταμορφισμός του, προϊόντος του χρόνου, ακύρωσαν τα ταυτοτικά του στοιχεία που αφορούσαν την εθνική-κοινωνική ιδιομορφία. Παράλληλα το ΠΑΣΟΚ διαμορφώθηκε με όρους εκλογικής καταγραφής ως η κυρίαρχη πολιτική δύναμη στον αντιδεξιό πόλο του κομματικού συστήματος από το 1977 έως το 2009.

Η εμπειρία του ΠΑΣΟΚ, έχει στοιχεία της διαλεκτικής κίνησης “πολέμου ελιγμών” και “πολέμου θέσεων”, σύμφωνα με την γκραμσιανή ορολογία, σε μια μεταρρυθμιστική και όχι επαναστατική γραμμή. Η “στιγμή 1974”, η κατάρρευση της δικτατορίας λόγω του πραξικοπήματος στην Κύπρο και της τουρκικής εισβολής, ένα καταλυτικής σημασίας “εξωτερικό” γεγονός, επιτάχυνε τον πολιτικό χρόνο, εμφανίζοντας αντικειμενικές προϋποθέσεις ενός “πολέμου ελιγμών”.

Η αρχική αδυναμία των συλλογικών αριστερών πολιτικών υποκειμένων να ανταποκριθούν άμεσα στις απαιτήσεις ενός “πόλεμου ελιγμών” στο κεντρικό επίπεδο, αλλά μόνον στον μεταξύ τους ανταγωνισμό (έχει σημασία για τον κομματικό σχηματισμό που θα επικρατήσει στο αριστερό μέρος του πολιτικού φάσματος) θα οδηγήσει στην αμέσως επόμενη φάση –μόλις ολοκληρωθεί η αρχική περίοδος της Μεταπολίτευσης από το φθινόπωρο του 1975 και μετά– σε “πόλεμο θέσεων”. Το ΠΑΣΟΚ εξέρχεται νικητής και εκπρόσωπος των μη προνομιούχων, με ηγεμονικούς όρους ιστορικού μπλοκ. Αυτή είναι “η στιγμή 1981”.

Η κίνηση του ΠΑΣΟΚ ήταν κάποιες στιγμές αριστερόστροφη, κάποιες άλλες δεξιόστροφη, ανάλογα με την εξέλιξη του κοινωνικού αγώνα και τη γεωπολιτική κίνηση, όπως εσωτερικεύονταν στον κομματικό σχηματισμό και στην εσωκομματική πάλη. Πολιτική έκφραση της συμμαχίας εργατών-αγροτών-μικροαστικών στρωμάτων, το κοινωνικό μπλοκ των μικρομεσαίων, με ενεργό παρουσία της εργατικής (όχι εργατίστικης) ταυτότητας, σε συνθήκες ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας, δημοκρατισμού και εξισωτισμού, ενότητας εθνικού και κοινωνικού. Η απόφαση της 2ης Συνόδου της Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ (1978), ουσιαστικά συμπύκνωνε και προσδιόριζε βασικά στοιχεία της ταυτότητας του.

“Πόλεμος ελιγμών”

Η περίοδος 2010-2012, λόγω της οικονομικής κατάρρευσης και της μνημονιακής υπαγωγής, όξυνε την κοινωνική διαπάλη, προκαλώντας μείζονα αλλαγή, μεταξύ πολλών άλλων, στις σχέσεις εκπροσώπησης στον αντιδεξιό πόλο. Ο ΣΥΡΙΖΑ (κομματικός σχηματισμός με κομμουνιστογενή προέλευση και πολιτική κουλτούρα κινηματισμού μιας εκδοχής κινημάτων κατά της παγκοσμιοποίησης) θα αντικαταστήσει το ΠΑΣΟΚ στη θέση του μείζονος κομματικού σχηματισμού στον αντιδεξιό πόλο, με όρους κεντρικής εκλογικής καταγραφής, ως ΣΥΡΙΖΑ-Ενωτικό Κοινωνικό Μέτωπο αρχικά, όπως θα είναι η ονομασία του από τις διπλές εκλογές του 2012 μέχρι το ιδρυτικό συνέδριο, μέσα από τη λεγόμενη διαδικασία της ενιαιοποίησης του μετωπικού-συμμαχικού σχήματος τον Ιούλιο 2013.

Μια εξέλιξη που είχε χαρακτηριστικά οιονεί “πολέμου ελιγμών”, αλλά όχι “πολέμου θέσεων”, καθώς η παραδοσιακή γραφειοκρατία του κόμματος με τις διακλαδώσεις της αποκλείει ή περιορίζει με διάφορους τρόπους και σε πολλά επίπεδα την εκπροσώπηση του μαζικού εκλογικού μπλοκ στα κεντρικά ή περιφερειακά όργανα του κόμματος.

Το ΠΑΣΟΚ θα υποχωρήσει δραματικά στο επίπεδο κεντρικής εκλογικής καταγραφής, θα υποχρεωθεί να αλλάξει όνομα, αίροντας τη μονοδιάστατα αντιδεξιά ταυτότητά του, ακόμα και συγκυβερνώντας με τη ΝΔ (2011-2014). Τελικά θα σταθεροποιηθεί σε μια γραμμή διμέτωπου (2015-2021), διατηρώντας σημαντικό μέρος των οργανωμένων δυνάμεών του σε μαζικούς χώρους, στοιχεία που θα αποτρέψουν την ροπή προς την ιστορική έκλειψη, στην οποία φαινόταν να βαδίζει την περίοδο 2011-2015.

Ο ΣΥΡΙΖΑ από το 2012, αρχικά ως ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ μέχρι τον Ιούλιο 2013, γίνεται η κυρίαρχη πολιτική δύναμη στον αντιδεξιό πόλο, αλλά δυσκολεύεται να συγκροτηθεί ως μαζικό κόμμα, καθώς η κυρίαρχη κίνησή του χαρακτηρίζεται από την επιβολή της κομματικής γραφειοκρατίας του 3% στο εκλογικό μπλοκ του 30% και όχι τη σύνθεση. Αυτή η κίνηση έχει πολλά επεισόδια και στιγμές. Ορισμένα απ’ αυτά αναλύονται στο βιβλίο μου “Πορεία Αριστερά. Επισημάνσεις και εκτιμήσεις για την εξέλιξη του ΣΥΡΙΖΑ και άλλες ιστορίες…” ( Γόρδιος, 2016).

ΣΥΡΙΖΑ και δύναμη της αδράνειας

Ακόμα και μετά την αποχώρηση το 2015 πολιτικών ομάδων προερχόμενων από το ΠΑΣΟΚ, που είχαν συναντηθεί με τον ΣΥΡΙΖΑ την περίοδο 2010-2012 και που έθεταν ζητήματα φυσιογνωμίας και από κοινού οικοδόμησης του νέου χώρου, εξακολούθησε η πρακτική πολιτικών αποκλεισμού μελών από τα “κάτω”, τόσο σε επίπεδο κομματικών οργανώσεων, όσο και μαζικών χώρων.

Επιπλέον οι πασοκογενείς σε επίπεδο στελεχών, είναι στην πλειοψηφία τους παράγοντες που προσέγγισαν τον ΣΥΡΙΖΑ από το 2014 και μετά, με στόχο την αναπαραγωγή τους ως παραγόντων στο πλαίσιο του κόμματος, χωρίς να θέτουν ζητήματα φυσιογνωμίας. Αυτόν τον τύπο στελεχών και την αντίστοιχη διαδικασία την προσδιόρισε και θεσμοποίησε με κομματικές αποφάσεις η καθοδήγηση του ΣΥΡΙΖΑ. Η σταθεροποίησή του ως κυρίαρχου πόλου στο χώρο της αντι-Δεξιάς στηριζόταν κατά βάση στη δύναμη της αδράνειας.

Δεν μπόρεσε να μετεξελιχθεί σε μαζικά οργανωμένο κόμμα. Η εκλογή της νέας ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ και η δυναμική που διαμορφώνεται οδηγεί σε επανακαθορισμό των τακτικών στιγμών και των στρατηγικών κινήσεων των κομματικών σχηματισμών, με επίκεντρο την κυριαρχία στο χώρο της αντι-Δεξιάς, ή Κεντροαριστεράς, ή Αριστεράς τα επόμενα χρόνια. Η πρωτοβουλία του Αλέξη Τσίπρα να θέσει πρόσφατα θέμα εκλογών, προκειμένου να διαμορφώσει την ημερήσια διάταξη στο χώρο της αντιπολίτευσης, αποτελεί ασφαλή ένδειξη της σχετικής πίεσης, λόγω της διαφαινόμενης διασάλευσης της αδράνειας.

“Πόλεμος θέσεων”

Ο ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία, όπως μετονομάστηκε από το 2019 και μετά, διακήρυξε την έναρξη της διαδικασίας ανασυγκρότησής του, αμέσως μετά την εκλογική ήττα της 7ης Ιουλίου 2019. Η αντίφαση μεταξύ κόμματος 3% και εκλογικής βάσης 30%, που πυροδοτούσε θέματα φυσιογνωμίας, φαίνεται ότι λύνεται υπέρ του 3%. Αυτό προκύπτει από τα συλλογικά κείμενα του κόμματος, από οργανωτικές επιλογές αποκλεισμού όταν η παραδοσιακή γραφειοκρατία αισθανόταν ότι απειλούνταν η πρωτοκαθεδρία της, από το δημόσιο λόγο και τις πράξεις της ως αξιωματική αντιπολίτευση, όπως η στάση της απέναντι στην ελληνογαλλική Συμφωνία, ή η καταψήφιση των αμυντικών δαπανών στον προϋπολογισμό.

Η επανεμφάνιση του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ με φιλοδοξίες διεκδίκησης της πρωτοκαθεδρίας στο χώρο της Κεντροαριστεράς, οδηγεί την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ στην ολοκληρωτική επιβολή της λεγόμενης ριζοσπαστικής ταυτότητας του κόμματος με όλα τα σχετικά στερεότυπα, Επίσης, τη μη συμπερίληψη στο κομματικό αφήγημα ακόμα και στιγμών που θυμίζουν το ΠΑΣΟΚ και την ιστορική του διαδρομή. Χαρακτηριστική επ’ αυτού ήταν η ανακοίνωση του ΣΥΡΙΖΑ για την απώλεια του Κάρολου Παπούλια.

Είναι σαφές ότι επιχειρείται πλέον και η ταυτοτική οριοθέτηση του χώρου του 30% με τους όρους του 3%, σύμφωνα με μια στρατηγική που διεκδικεί πλέον χαρακτηριστικά “πολέμου θέσεων”, η οποία θεμελιώνεται επί υπαρκτών προϋποθέσεων. Η μνημονιακή-πανδημική κρίση οδήγησε στην υποβάθμιση της μισθωτής εργασίας, στην υποχώρηση και κυρίως την ενδόρρηξη της λεγόμενης μεσαίας τάξης, στην ανάσχεση της κοινωνικής κινητικότητας, της διαδικασίας αλληλοσυμπλήρωσης και κοινωνικού συμφιλιωτισμού, υπέρ της κοινωνικής πόλωσης, του αλληλοαποκλεισμού και της διαίρεσης.

Η τάση αυτή είναι υπαρκτή, ενισχύεται και λειτουργεί ως κοινωνική βάση για την ιδεολογικο-πολιτική οριοθέτηση και κυριαρχία του ΣΥΡΙΖΑ στον χώρο της αντι-Δεξιάς. Στο πλαίσιο αυτό η νέα ταυτότητα του δημοκρατικού-αριστερού χώρου επιχειρείται να μετασχηματιστεί σε επίπεδο μπλοκ κοινωνικών δυνάμεων στη βάση της συνάρθρωσης υλικών (εργασιακών) ζητημάτων, μεταϋλιστικών αξιών (φιλελεύθερος δικαιωματισμός), με ανατροπή της ταξικής προτεραιότητας, έμφαση στη διανομή και υποβάθμιση της παραγωγής, μεταεθνική προσέγγιση ή και εχθρότητα προς το εθνικό φαινόμενο. Σε επόμενο κείμενο θα επιχειρήσω να σκιαγραφήσω στοιχεία της κίνησης ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ, στη διαμορφούμενη συνθήκη του “πολέμου θέσεων”.